Một hay nhiều bộ sách giáo khoa?

Hai tháng sau Cách mạng tháng Tám, Ban chấp hành Trung ương về Kháng chiến kiến quốc (25/11/1945) đã ra chỉ thị, nêu lên triết lý của nền giáo dục mới là Khoa học, Dân tộc, Đại chúng. Trong giai đoạn 1954 - 1975, chính quyền Sài Gòn cũng đề ra ba nguyên tắc giáo dục là "nhân bản, dân tộc, khai phóng", thật ra không khác nhiều.

Nền giáo dục Việt Nam giai đoạn này, cả ở Miền Nam và Miền Bắc, đã có những thành tựu rất lớn, vượt xa các nước trong khu vực. Vấn đề chỉ xuất hiện từ sau năm 1986: giáo dục có lẽ là lĩnh vực đổi mới chậm nhất, nhưng khi bắt đầu đổi mới thì lại đi theo hướng hết sức tồi tệ, đó là học theo các mô hình nước ngoài một cách mù quáng.

Nhưng trước khi bàn tiếp, xin nhắc lại một quan điểm đã được chúng tôi trình bày trong một số bài viết khác: đó là không có một nền giáo dục tốt chung chung cho mọi dân tộc, mọi quốc gia, mọi thời đại. Một nền giáo dục tốt cho một quốc gia ở một thời điểm nhất định chưa chắc đã phù hợp với một quốc gia khác, ở những thời điểm khác.

Bốn chữ “Thật”

Vì vậy, chúng tôi cho rằng để thành công trong sự nghiệp phát triển giáo dục phù hợp, chúng ta cần phải lưu ý đến bốn chữ thật.

Trước tiên là phải nhìn thật, nghĩa là nhìn bằng con mắt của chính mình, không a dua, cảm tính. Thứ hai là phải nghĩ thật, tức là phải phân tích thực tiễn một cách khách quan, biết mình ở đâu, cần gì, có khó khăn thuận lợi gì.

Sau đó, cần phải nói thật, tức là cần phải thảo luận thẳng thắn trên tinh thần xây dựng và khoa học để lựa chọn cách tiếp cận phù hợp nhất cho dân tộc mình.

Cuối cùng là làm thật, tức là tổ chức các hoạt động một cách thực chất, vì lợi ích của giáo dục và của dân tộc, chứ không phải vì thành tích hay chạy theo những tiêu chí do nước ngoài đặt ra. Để làm được bốn chữ thật đó, nền giáo dục cần phải được lãnh đạo bởi những nhà tư tưởng, những nhà văn hóa lớn, chứ không phải bởi những nhà quản lý hay những chuyên gia.

>> Có nên sử dụng ngân sách nhà nước mua sách giáo khoa?

>> Chỉ đạo mới có làm giá sách giáo khoa “hạ nhiệt”?

Đáng tiếc là nền giáo dục của chúng ta đang được dẫn dắt theo hướng sao chép những hình mẫu và cách làm của nước ngoài. Một ví dụ điển hình là chủ trương một chương trình nhiều bộ sách giáo khoa đang gây ra rất nhiều khó khăn cho ngành giáo dục và khiến xã hội nhức nhối hiện nay.

Trước hết, về mặt xã hội, Việt Nam là một đất nước của 54 dân tộc, gần 100 ngôn ngữ khác nhau, sống trong điều kiện kinh tế - xã hội rất khác nhau, rất đa dạng và thậm chí rất phức tạp. Ngoài ra, chúng ta còn chưa xoá bỏ được những di chứng lịch sử do chiến tranh và chủ nghĩa thực dân (Chính sách chia để trị, sự phân biệt vùng miền). Sự đa dạng là rất quý, nhưng cái mà chúng ta thiếu nhất và cần thiết nhất hiện nay không phải là sự đa dạng, mà sự thống nhất, tiền đề của đoàn kết. Trong giáo dục, đó cũng là cách để góp phần giảm bớt sự bất bình đẳng.

Về mặt học thuật, trong điều kiện còn hạn chế về nguồn lực – cả về tài chính lẫn con người – nếu chúng ta tập trung làm tốt một bộ sách thì hiệu quả sẽ cao hơn nhiều. Trên thực tế, các bộ sách giáo khoa hiện nay chỉ khác nhau nhiều về sai sót và khuyết điểm, chứ không khác nhau đáng kể về mặt nội dung.

Về mặt tài chính, cái gọi là “xã hội hóa” đang bị sử dụng như là một chiêu bài để che đậy sự hình thành những nhóm lợi ích. Nó biến sách giáo khoa thành một mảng kinh doanh béo bở. Trước sự ồn ào của dư luận và rất nhiều phàn nàn của người dân, vừa rồi Bộ giáo dục và đào tạo đề xuất dùng tiền ngân sách nhà nước để mua sách giáo khoa và cho học sinh mượn. Theo chúng tôi, đề xuất này cũng không hợp lý: về bản chất, đó là lấy tiền thuế của dân để làm giàu cho nhóm người buôn sách.

Chỉ nên có một bộ sách giáo khoa

Theo chúng tôi, hiện nay Việt Nam chỉ nên có một bộ sách giáo khoa. Đó phải là một bộ sách giáo khoa thống nhất, được biên soạn tốt, giúp đảm bảo công bằng và gắn kết mọi người Việt Nam. Bộ sách tất nhiên phải cập nhật với kiến thức của nhân loại, phải tương thích với hoàn cảnh của đất nước và phải đáp ứng được khát vọng phát triển của dân tộc, nhưng đồng thời cũng cần phải đủ linh hoạt để thể hiện và khai thác được sự đa dạng văn hoá của đất nước ta. Chẳng hạn, 80% nội dung sách là chung cho mọi học sinh, còn lại 20% dành cho các chủ đề liên quan đến những cộng đồng cụ thể (Thái, Chăm, Nùng, Ê-đê…) hay các địa phương cụ thể.

Nếu chỉ làm một bộ sách giáo khoa, cơ hội để có một bộ sách tốt sẽ cao hơn nhiều so với việc phó mặc cho sự cạnh tranh của các nhóm lợi ích.

Nếu chỉ có một bộ sách, giá thành in ấn sẽ rất thấp, chúng ta có thể dùng ngân sách để in và cho học sinh mượn miễn phí để dùng nhiều lần. Việc in sách giáo khoa cần được nhìn nhận như là việc gia công đơn thuần, tức là chỉ nhân bản nguyên mẫu đã được phê duyệt, chứ không phải là hoạt động thương mại.

Theo chúng tôi, “xã hội hoá” chỉ nên áp dụng về mặt nội dung: các nhóm học giả có thể được tài trợ để tham gia biên soạn và nâng cấp sách, nhưng sau khi được thẩm định, sách giáo khoa phải là sản phẩm của nhà nước, không được phép kinh doanh.