[VIỆT NAM HÙNG CƯỜNG] Phronesis và những "nhà lãnh đạo minh triết"
Năm 2012 tôi có may mắn được làm phiên dịch cho Giáo sư Ikujiro Nonaka trong chuyến đi khảo sát hoạt động lãnh đạo của Hồ Chủ Tịch và đại tướng Võ Nguyên Giáp tại Đại Từ, Định Hóa và Điện Biên Phủ.
Nonaka là một người khổng lồ trong khoa học quản lý, cùng với Peter Drucker và Alfred Chandler. Giáo sư David J. Teece, Giám đốc Viện Quản lý, Đổi mới và Tổ chức, Trường Kinh doanh Hass, ĐH California, Berkeley viết về ông: “Trong những năm gần đây, không ai đóng góp nhiều trong việc định hình lĩnh vực quản lý như Ikujiro Nonaka. Những công trình nghiên cứu của ông trong vòng hai thập kỷ qua đã có sức ảnh hưởng rất lớn đối với việc phát triển lý thuyết cũng như thực hành quản lý…Đối với nhiều người trong chúng tôi, Ikujiro Nonaka đã trở thành một Peter Drucker mới…”.
Có thể bạn quan tâm
[VIỆT NAM HÙNG CƯỜNG] Cần "bàn tay Keynes" trong nền kinh tế (Bài 1)
06:30, 23/07/2019
[VIỆT NAM HÙNG CƯỜNG] Hội nhập ngay trên “sân nhà”
14:14, 19/07/2019
[VIỆT NAM HÙNG CƯỜNG] Công nghệ - Điểm tựa "bẩy" nền kinh tế
05:06, 16/07/2019
[VIỆT NAM HÙNG CƯỜNG] Đường sắt cao tốc: Kinh tế và an dân
09:15, 12/07/2019
[VIỆT NAM HÙNG CƯỜNG] Đấu thầu quốc tế và giải pháp của Việt Nam
11:00, 11/07/2019
Tư tưởng về lãnh đạo và quản lý của Nonaka được ông và cộng sự trình bày trong cuốn sách nổi tiếng
“Managing Flow” xuất bản năm 2008 (bản tiếng Việt có tên là Quản trị dựa vào tri thức). Trước Nonaka, các lý thuyết quản lý thường nhìn nhận các tổ chức và doanh nghiệp như là những chủ thể ổn định, hoạt động theo các nguyên lý phổ quát và khách quan mà khoa học quản lý có nhiệm vụ phát hiện. Nonaka xuất phát từ việc nhận thức lại tri thức mà các lý thuyết quản lý trước kia thường nhầm với thông tin. Ông viết: “Tri thức không phải là vật chất độc lập, chờ đợi được phát hiện và thu thập. Tri thức được tạo ra bởi con người trong những tương tác của họ với người khác và với môi trường” (tr. 49-50). Vì thế, theo Ikujiro Nonaka, tri thức có bốn đặc điểm quan trọng là: tính chủ quan, tính quá trình, tính thẩm mỹ và được tạo ra qua thực hành.
Nhận thức mới của Ikujiro Nonaka về tri thức có những hàm ý cực kỳ quan trọng. Trước hết là vai trò của cá nhân. Theo quan điểm truyền thống, tổ chức hoạt động giống như một cỗ máy xử lý thông tin, trong đó quan điểm và năng lực cá nhân bị coi như là một thứ “tiếng ồn” có hại. Người ta cố gắng xây dựng các quy định, quy tắc càng khách quan càng tốt để tổ chức hoạt động như nhau bất kể những người tham gia bộ máy quản lý là ai. “Việc bỏ qua yếu tố con người, Ikujiro Nonaka viết, đã khiến các lý thuyết quản lý chỉ xem con người như các nguồn lực khác, như đất đai hay vốn. Họ không tính đến tầm quan trọng của bản năng và cảm xúc con người, cũng như bối cảnh trong quá trình quản lý, khi bỏ qua tất cả các quá trình con người trong sự sáng tạo tri thức”. Ikujiro Nonaka đồng ý với quan điểm của Michael E. Porter rằng “thực tiễn không có sự tồn tại “khách quan”. Nó được tạo ra bởi tổ chức nhận thức nó là thực tế”.
Năm 1954, Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng Ban Thường vụ Trung ương Đảng quyết định mở Chiến dịch Điện Biên Phủ. (ảnh tư liệu) Trong chiến dịch Điện Biên Phủ, Đại tướng Võ Nguyên Giáp được Bác giao làm Tổng Tư lệnh mặt trận đã thực hiện phương châm “ứng vạn biến” từ “đánh nhanh, thắng nhanh” sang “đánh chắc, thắng chắc” để thực hiện cho được “dĩ bất biến” là giành thắng lợi “lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu” (Thơ Tố Hữu), mốc son lịch sử của dân tộc, sau chín năm gian khổ, hy sinh, làm cơ sở cho Hiệp định Giơnevơ được ký kết)
Lý thuyết của Ikujiro Nonaka khôi phục vị trí quan trọng của con người trong hoạt động quản lý và lãnh đạo. Nó dựa trên sự phân biệt của Aristotle về ba loại tri thức: 1) episteme - tri thức phân tích, khoa học, mang tính khách quan, không phụ thuộc vào bối cảnh, thời gian và không gian; 2) techne - tri thức kỹ thuật, bí quyết, mang tính công cụ; và 3) phronesis - sự từng trải, khôn ngoan thực tế, một đức hạnh của trí tuệ. Ikujiro Nonaka viết: “Khái niệm phronesis được hiểu chung là khả năng đưa ra quyết định và hành động thích hợp nhất trong một tình huống cụ thể nhằm phục vụ lợi ích chung. Phronesis xét đến những tình huống theo bối cảnh, nhắm vào những chi tiết, và thay đổi mục tiêu trong quá trình khi cần thiết. Nó vượt lên trên tri thức phân tích, khoa học (episteme) và tri thức kỹ thuật hay bí quyết (techne) và liên quan tới những đánh giá và quyết định được thực hiện theo cách của một tác nhân xã hội có đạo đức… Nói cách khác, nó là tri thức ẩn chất lượng cao có được từ kinh nghiệm thực hành, cho phép con người có những quyết định chín chắn và có hành động thích hợp kịp thời cho mỗi tình huống, dưới sự dẫn dắt của giá trị và đạo đức”.
Ikujiro Nonaka viết theo phong cách hàn lâm nhưng tôi tin rằng đối với rất nhiều người Việt Nam nó không hề xa lạ. Nó rất gần gũi với phương châm “Dĩ bất biến ứng vạn biến” mà Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn chủ trương, luôn áp dụng và thường căn dặn học trò.
Khác hẳn các nhà lãnh đạo dựa trên tri thức phân tích (episteme) và tri thức kỹ thuật (techne), nhà lãnh đạo minh triết không đưa ra quyết định chiến lược cứng nhắc căn cứ vào các phân tích và so sánh duy lý. Nonaka lấy ví dụ ngành sản xuất xe hơi: Dựa trên các tri thức phổ quát (episteme), mọi nhà quản lý có thể tổ chức việc làm ra chiếc xe hơi có chất lượng cao; Dựa trên tri thức kỹ thuật (techne), nhà quản lý có thể tổ chức sản xuất xe một cách hiệu quả; Nhưng để sản xuất ra chiếc xa hơi “tốt”, nhà quản lý cần phải có tri thức phronesis, bởi lẽ “tốt” phụ thuộc vào người sử dụng và chỉ có nhà quản lý từng trải, có sự khôn ngoan thực tế mới nhận biết được.
Tri thức phronesis đặc biệt quan trọng trong khoa học lãnh đạo. “Trong lãnh đạo, phronesis là khả năng xây dựng những mục tiêu thích hợp, và chọn ra những phương pháp hiệu quả để đạt được các mục tiêu đó… Người lãnh đạo phronesis dùng giác quan để “thấy” hay “cảm nhận” các vấn đề có thể giải quyết được trong điều kiện hạn chế của tổ chức và phát triển những kế hoạch hiệu quả để giải quyết các vấn đề đó” (tr. 141). Lãnh đạo minh triết rất giống với ứng tác trong âm nhạc. Nhà lãnh đạo minh triết về bản chất là một nghệ sĩ – cái đích phải có tính thẩm mỹ và đạo đức. Một nhà lãnh đạo minh triết, theo Ikujiro Nonaka, phải có sáu năng lực sau đây: 1) Khả năng đánh giá cái tốt; 2) Khả năng chia sẻ bối cảnh chung với người khác để tạo ra không gian tri thức chung; 3) Khả năng nắm bắt bản chất của hiện tượng/ sự vật cụ thể; 4) khả năng sử dụng ngôn ngữ/ khái niệm/ tường thuật để tái cấu trúc cái cụ thể vào cái tổng quát và ngược lại; 5) Khả năng sử dụng phương tiện chính trị cần thiết để hiện thực hóa các khái niệm vì lợi ích chung; 6) Khả năng khuyến khích phronesis của người khác để xây dựng một tổ chức linh hoạt.
GS. Nonaka trong chuyến công tác ở Điện Biên Phủ
Ikujiro Nonaka coi Hồ Chí Minh là ví dụ điển hình của một nhà lãnh đạo có phong cách lãnh đạo phronesis. Đứng trước hầm của tướng De Castrie ở Điện Biên Phủ, ông nói với tôi: “Trước kia, khi giảng dạy lãnh đạo học, tôi thường lấy Mao Trạch Đông và Stalin làm ví dụ. Bây giờ tôi muốn phân tích Hồ Chí Minh. Hồ Chí Minh là một nhà lãnh đạo kiểu khác, một nhà lãnh đạo minh triết”. Tôi nói với ông rằng năm 2004, tôi có công bố một bài viết nhan đề: “Thực tiễn luận nhân đạo Hồ Chí Minh và vấn đề đổi mới Đảng hiện nay”. Giáo sư Nonaka tỏ ra rất thích thú, vì khái niệm “thực tiễn luận nhân đạo” của tôi khá gần gũi với khái niệm “minh triết thực tế” (practical wisdom) của ông. Sau khi trở về Nhật Bản, ông gửi cho tôi bài viết The Wise Leader (Nhà lãnh đạo minh triết) mà ông đăng trong xê-ri “Big idea” (Ý tưởng lớn) của Harvard Business Review.
Phronesis là tri thức ẩn chất lượng cao có được từ kinh nghiệm thực hành, cho phép con người có những quyết định chín chắn và có hành động thích hợp kịp thời cho mỗi tình huống, dưới sự dẫn dắt của giá trị và đạo đức.
Ikujiro Nonaka coi Hồ Chí Minh là ví dụ điển hình của một nhà lãnh đạo có phong cách lãnh đạo phronesis.