Chuyến bay của chiếc gạt tàn

Về lý thuyết là có, và không phải nhờ bất cứ một phép lạ nào. Chúng ta ai cũng biết rằng mọi vật đều được cấu tạo từ những phần tử rất nhỏ: những phân tử, những nguyên tử, những hạt cơ bản... Chúng ta cũng biết rằng những hạt này đều không ngừng chuyển động. Sự hỗn loạn khiến nó nằm nguyên ở đó, chính sự hỗn loạn khiến nó vẫn luôn là nó.

Nhưng hãy tưởng tượng rằng vào một khoảnh khắc nào đó, vào một ngày đẹp trời nào đó, đa số các hạt nhỏ tình cờ chuyển động ngược với hướng của trọng lực. Và, khi lực nâng đủ lớn để thắng sức hút của trái đất, chúng ta sẽ được chứng kiến một chuyến bay ngoạn mục: chuyến bay của chiếc gạt tàn.

Hiển nhiên, xác suất xảy ra chuyến bay ấy là vô cùng nhỏ. Nhưng dù sao chúng ta vẫn không thể bỏ qua. Hơn thế nữa, dù nhỏ, chắc chắn xác suất của một chuyến bay như vậy vẫn lớn hơn, triệu triệu lần lớn hơn xác suất của sự kiện những hạt vật chất nhỏ bé hỗn độn trong vũ trụ sắp xếp lại một cách một trật tự, cấu tạo nên những nguyên tử, phân tử, để rồi những nguyên tử, phân tử hỗn loạn kia kết hợp với nhau một cách trật tự, tạo nên những hợp chất, đầu tiên là vô cơ, rồi hữu cơ.

Tiếp đó, những hợp chất hữu cơ đó lại kết hợp với nhau một cách trật tự, tạo thành những cơ thể đơn bào, đa bào, những loài, những giống... và cuối cùng sự chọn lọc tự nhiên sẽ sản sinh ra con người, thứ sinh vật biết làm thơ ca, chế tạo máy điện toán và tàu vũ trụ!

Thế mà cái sự kiện có xác suất vô cùng nhỏ nhoi ấy trên thực tế đã xảy ra: con người đã xuất hiện, và chính ở trên Trái Đất của chúng ta! Các bạn hãy thử nghĩ xem, điều đó kỳ diệu làm sao! Nhưng tôi viết những điều này không phải để động viên hay khuyên bạn thưởng thức cuộc sống. Ở đây, tôi xin được cùng các bạn suy nghĩ thêm một chút về chuyến bay, chắc chắn bây giờ đã bớt phần ngoạn mục, của chiếc gạt tàn.

Chuyến bay ấy nói gì? Thưa, không có gì khác hơn là một chân lý cổ sơ và cũng đơn sơ: chân lý về tính chất mong manh của cuộc sống. Để chiếc gạt tàn bay lên, như chúng ta đã thấy, sự hỗn loạn, hay ít nhất một phần sự hỗn loạn, phải được thay bằng trật tự. Đó chính là hình ảnh giản lược của toàn bộ nền văn minh nhân loại. Trình độ văn minh, ít nhất là theo cách quan niệm của chúng ta, đồng nghĩa với trình độ tổ chức của vật chất.

Trật tự chống lại hỗn loạn, hữu hạn chống lại vô hạn, nhất thời chống lại vĩnh cửu – đó là một cuộc chống chọi rất không cân sức, và cũng vì thế mà ngoạn mục. Cuộc chống chọi này thực ra đã được bắt đầu từ rất lâu trước khi loài người xuất hiện, nhưng chỉ với sự xuất hiện của loài người nó mới trở nên quyết liệt và ngày càng quyết liệt hơn. Từ bây giờ ta có thể nói rằng đó là cuộc chống chọi giữa con người và vũ trụ. Với những công cụ ngày càng tinh vi hơn, họ bơm nước lên cao, làm băng giá nhân tạo, ngăn sông lấp biển, bay lên không trung, thay đổi thế giới và thay đổi chính bản thân mình... Họ tổ chức những xã hội ngày một chặt chẽ hơn, với những luật lệ ngày một phức tạp và một cuộc sống tinh thần cũng ngày một thêm xa lạ và đầy vẻ thách thức... Đã từng có thời điểm trong lịch sử, khi con người tưởng chừng đã cầm chắc chiến thắng trong tay. Descartes khẳng định cái tôi lý trí của con người. Các nhà nhân luận (humanist – từ này trước đây thường được dịch là các nhà nhân văn chủ nghĩa) từng ca ngợi con người như là vị anh hùng làm chủ thiên nhiên, làm chủ xã hội, làm chủ bản thân.

Sự phát triển của văn minh nhân loại như một đường xoáy trôn ốc, là quá trình ngược với tự nhiên chứa đựng những nguy cơ ngày càng to lớn.

Bốn thế kỷ trôi qua, tiếng reo của Descartes hoá thành một nỗi lo âu. Cuối thế kỷ XX, đột nhiên vấn đề tồn vong của nhân loại được đặt ra và ngay lập tức trở nên cấp bách. Không ít những người bi quan dự báo sự diệt vong của nhân loại và không phải là họ hoàn toàn không có cơ sở.

Trong vòng một thế kỷ nữa, con người sẽ thở bằng gì, khi mà mọi hoạt động của con người, từ nấu ăn, sưởi ấm đến đi lại, luyện thép... đều bắt đầu từ việc tàn phá bầu khí quyển. Hàng triệu, hàng triệu chiếc ô tô, hàng nghìn máy bay đang ngốn ngấu ô xy, còn những quạt gió khổng lồ đang quạt không khí vào những cái miệng khủng khiếp của những lò nung clinker, những nhà máy điện...

Con người có làm chủ được thiên nhiên không, khi càng ngày khoa học, thứ mà con người ngạo mạn đã từng coi như vũ khí bách chiến bách thắng để chinh phục thiên nhiên, càng biến thành một thứ công cụ chữa cháy - một thứ công cụ ngày càng lạc hậu so với những đám cháy do chính nó tạo ra? Con người có làm chủ được xã hội không, khi nó trở nên bé nhỏ, vô nghĩa trong xã hội hiện đại, khi những thế lực kỹ thuật, chính trị mà nó tạo ra đã trở thành những con quái vật vô hình ngày một dữ tợn và lạnh lùng, nghiến ngấu nó, đè bẹp nó? Và con người có thể làm chủ bản thân mình không, khi ngay cả sự tồn tại của nó cũng đã bị lãng quên?

Hãy thử so sánh về "sự thông thái" của loài người và loài vi khuẩn. Trái với loài người, loài vi khuẩn không hề "thông thái", nhưng chúng lại là một loài vô cùng mạnh mẽ. Chúng sẽ tồn tại thậm chí cả sau những biến động lớn, sau một cơn đại Hồng Thủy hay một vụ nổ hạt nhân. So với chúng, loài người mới yếu ớt làm sao. Con người đã không ngừng tiến hóa, không ngừng thay đổi, nhưng tất cả những điều đó có nghĩa lý gì chăng nếu như nó không góp phần bảo tồn nhân loại với tư cách một loài?

Sự phát triển của văn minh nhân loại, như trên đã phân tích, là quá trình ngược với tự nhiên và vì thế chứa đựng những nguy cơ ngày càng to lớn. Goethe, và sau đó là Marx, đã mô tả quá trình ấy như một đường xoáy trôn ốc. Đó là một đường xoáy trôn ốc ngược và chúng ta có thể hình dung đến một lúc nào đó thế cân bằng sẽ không còn nữa. Chúng ta có thể nói rằng văn minh nhân loại đồng nghĩa với phiêu lưu. Mỗi bậc thang trên con đường tiến hóa kéo theo những nguy cơ tự hủy diệt mới ngày càng lớn hơn. Và đó chính là thách thức lớn nhất đối với con người.

Có thể bạn quan tâm

• CEO Nguyễn Ngọc Dinh: Con người là giá trị cốt lõi để phát triển bền vững

  16:30, 06/10/2022

• Nhà nước kiến tạo từ con người

  11:00, 05/06/2022

• Nâng giá trị nguồn vốn con người

  09:00, 01/05/2022

TS Ngô Tự Lập – Viện Quốc tế Pháp ngữ