Hình tượng con trâu trong dòng chảy văn hoá Việt

Trong mười hai con giáp, trâu là loài vật thân thiết, gắn bó với nông dân, nông nghiệp và nông thôn Việt Nam suốt trường kỳ lịch sử. Chẳng rõ con trâu có mặt trên trái đất từ bao giờ, chỉ biết các nhà khoa học đã tìm thấy hoá thạch trâu có niên đại cách đây hàng chục vạn năm trên các hang động ở miền Bắc nước ta như Thẩm Khuyên, Phai Vệ… Và cách ngày nay 5.000 – 6.000 năm thì con trâu bắt đầu được thuần phục, nuôi dưỡng cùng với sự ra đời của nền nông nghiệp lúa nước.

Lần giở tập đại thành “Kho tàng tục ngữ người Việt”, có tới hơn 100 đơn vị câu nói về loài vật này. Quan trọng hơn, những từ tục ngữ trâu ấy là biết bao lắng đọng, kết tinh về đường ăn nết ở, về thế thái nhân tình nhẹ nhàng, sâu sắc mà thấm thía.

Với cưu dân nông nghiệp xưa, con trâu là cả một khối tài sản vật chất khổng lồ, là “đầu cơ nghiệp”. Thật không gì quý hoá và ý nghĩa như trâu đối với nông dân. Thậm chí, ngay cả những người thuộc tầng lớp trên trong xã hội cũng xem trâu là “thước đo” của sự giàu sang sung túc. Ai quên được hình ảnh gã phú ông giàu nứt đố đổ vách, khoe mình có “ba bò chín trâu” trong bài ca dao về thằng Bờm? Hay bên cạnh “cưới vợ, làm nhà” thì “tậu trâu” rõ ràng là việc lớn đối với mỗi gia đình…

Bên cạnh tục ngữ thì cao dao người Việt xưa cũng có những dòng thật “xứng đáng” để nói về trâu. Này là lời nhắn gửi thiết tha, ân tình sâu nặng của nhà nông với bạn “đồng hành” chung thuỷ:

“Trâu ơi ta bảo trâu này

Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta

Cấy cày vốn nghiệp nông gia

Ta đây, trâu đấy ai mà quản công

Bao giờ cây lúa còn bông

Thời còn ngọn cỏ ngoài đồng trâu ăn”

Sự gần gũi đã tạo nên quan hệ gắn bó của người với trâu. Nhưng có lẽ chính quá trình lao động bên nhau cùng những nét tương đồng về số phận, tính cách giữa người nông dân và con trâu mới là yếu tố quan trọng khiến cho trâu và người trở thành đôi bạn thân thiết, thủy trung. Con trâu hiền lành chăm chỉ, vất vả một nắng hai sương "làm không kịp thở, ăn chẳng kịp nhai" như người, trâu cũng thật thà, chất phác, chịu thiệt thòi do "trâu chậm uống nước đục", trâu cũng vững chãi, mạnh mẽ như người, chỉ người có sức khỏe, người ta thường nói "khỏe như trâu". Ai đó nói trâu ngu dốt "ngu như bò" (như trâu) hay vô cảm "đàn gẩy tai trâu" là chưa đúng, trâu cũng khá thông minh, thậm chí tinh quái, biết "sáng tai họ, điếc tai cày", biết được thái độ của chủ mà xử trí. 

Bản tính hiền lành, nhiều khi quá thật thà nên phải chịu thiệt thòi, song trâu cũng là một loài vật dũng mãnh, thiện chiến, không dễ bắt nạt. Với sức khỏe phi thường "ốm trâu hơn khỏe bò" và cặp sừng lợi hại, trâu là một chiến binh xuất sắc. Câu chuyện "Trâu đoàn kết giết hổ" là một bài học về tinh thần đoàn kết, hiệp đồng sức mạnh để chống lại kẻ thù. Người nông dân Việt Nam tìm thấy trong con trâu sức mạnh quật cường của một dân tộc yêu hòa bình nhưng thượng võ, bất khuất, kiên cường.

Có người cho rằng trong thời đại phát triển như vũ bão của khoa học công nghệ thì hình ảnh con trâu kềnh càng, chậm chạp không còn phù hợp. Thời đại mới, tất cả đều nhanh chóng, "siêu tốc", "phi mã", tất cả đều trở nên gọn nhẹ, tinh xảo hơn…Tuy nhiên, mặt trái của sự phát triển nóng, của quá trình "mở cửa" thiếu kiểm soát chặt chẽ, chạy theo những giá trị vật chất trước mắt đã dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng về văn hóa-xã hội, môi trường…đe dọa sự phát triển bền vững, thậm chí dự báo những thảm họa. Vì vậy, hơn lúc nào hết, chúng ta cần chú trọng chiến lược giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, những giá trị đạo lý truyền thống tốt đẹp đã được vun đắp ngàn đời đến nay.

Biểu tượng con Trâu rất thích hợp với xu hướng phát triển "chậm mà chắc", với xu hướng coi trọng những giá trị tinh thần làm nền tảng của đạo đức xã hội như: hiền lành, hài hòa, chất phác, chăm chỉ, cần cù lao động, tình nghĩa thủy chung, kiên cường. Gốc có bền, cây mới vươn cao, nền móng có chắc chắn thì ngôi nhà mới vững chãi được. Dân giàu, nước mạnh; dân yên, nước vững bền. Đó là bài học giản dị, sâu sắc của cha ông mà đôi lúc nhiều người không nhớ. 

Đối với quản lý xã hội, cần nêu phương châm lấy dân làm gốc, tôn trọng, phát huy quyền làm chủ của nhân dân, quan tâm đến đời sống của dân, chú trọng đến an sinh xã hội. Từ mấy thế kỉ trước, danh tướng Trần Hưng Đạo trước khi lâm chung đã căn dặn đức vua: "phải khoan thư sức dân để làm kế sâu rễ bền gốc, đó là thượng sách giữ nước…", anh hùng dân tộc Nguyễn Trãi cũng thiết tha mong mỏi: "sao cho trong thôn cùng xóm vắng không có một tiếng hờn giận oán sầu". Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng đã căn dặn người cán bộ cách mạng: "việc gì có lợi cho dân, ta phải hết sức làm, việc gì có hại cho dân, ta phải hết sức tránh".  

Hi vọng rằng năm Tân Sửu 2021, tinh thần "văn hóa Trâu" với những phẩm chất tốt đẹp của đạo lý truyền thống dân tộc sẽ được phục hưng.

Bài: AN CHI - Thiết kế: THÙY LINH