Địa danh di sản văn hóa phi vật thể
Còn gì Hà Nội hơn những cái tên ấy? Ba mươi sáu phố" đã được người Việt đồng nhất với Hà Nội nét độc đáo này có lẽ không có ở bất cứ thành phố nào trên thế giới.
Rủ nhau chơi khắp Long Thành
Ba mươi sáu phố rành rành chẳng sai
Hàng Bồ, Hàng Bạc, Hàng Gai Hàng Buồm, Hàng Thiếc, Hàng Bài, Hàng Khay…
Thật ra, số lượng các phố có tên “Hàng” lên tới hơn 50, chứ không chỉ là 36. Và Hà Nội ngày nay còn có hàng trăm phố mới. “Ba mươi sáu phố phường”, vì vậy, chỉ là một cách nói mang tính biểu tượng.
Việc lấy tên các nhà cách mạng, các nhà văn hóa của Việt Nam làm địa danh là rất hay, nhưng chỉ nên áp dụng với các công trình mới.
Đa giá trị
Tên phố, cũng như địa danh nói chung, có giá trị văn hóa to lớn.
Trướchết,địadanh thể hiện bản sắc của các vùng, miền. Chẳng hạn, những địa danh có yếu tố “Nậm” (nước), như Nậm Rốm, Nậm Thà, Nậm Nhùm… cho ta biết đó là vùng Tây Bắc, còn những địa danh có yếu tố “Dak” (cũng có nghĩa là nước) như Dak Lak, Dak Tô, Dak Nông, Dak Tuar … ta biết ngay đó là ở Tây Nguyên. Tương tự, gặp những địa danh có yếu tố “Cái”, như Cái Bè, Cái Răng, Cái Mơn, Cái Vồn... ta biết có thể đoán khá đúng rằng đó là ở Nam Bộ, còn những địa danh có yếu tố “Kẻ”, như Kẻ Noi, Kẻ Sặt, Kẻ Bàng, Kẻ Gỗ… là những địa danh cổ, chỉ có ở Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ.
Địa danh còn có giá trị lịch sử. Không đơn thuần là địa chỉ, đó còn là những từ khóa mở vào lịch sử. Theo nghĩa này, các địa danh đều là những điển tích. Cổ Loa, Bạch Đằng, Chương Dương, Điện Biên Phủ… những cái tên nói lên biết bao điều về quá khứ của dân tộc. Đôi khi chúng ta có thể trình bày lịch sử của dân tộc bằng cách liệt kê và chú giải những địa danh quan trọng. Nhưng dù chưa ai làm một cuốn sách như thế, các địa danh mà chúng ta gặp, bằng cách này hay cách khác, đều là một cuốn lịch sử sống động.
Địa danh còn có giá trị nghệ thuật. Trải qua bao nhiêu thời đại, gắn với bao nhiêu số phận, nhờ tài năng của biết bao nhiêu nghệ sĩ có tên và không tên, các địa danh đã đi vào ca dao, dân ca, vào thơ, tiểu thuyết, ca khúc và điện ảnh…, trở thành một phần của các tác phẩm nghệ thuật. Bài hát Thành phố hoa phượng đỏ, chẳng hạn, sẽ nghèo đi biết bao nhiêu nếu những “Bến Bính, Xi Măng, Cầu Rào, Cầu Đất” bị đổi thành Thắng Lợi, Thành Công, Hữu Nghị, Đoàn Kết?
Chưa hết, địa danh còn có giá trị ngôn ngữ. Địa danh cổ lưu giữ trong nó dấu tích những quy luật và hiện tượng ngôn ngữ xa xưa. Đó là những hóa thạch ngôn ngữ. Chúng rất quan trọng đối với việc nghiên cứu sự biến đổi ngôn ngữ - ví dụ: những địa danh gốc Celtic ở Anh, như Thames, Avon, Usk, Dover, hay thậm chí cả London. Trong một số trường hợp, địa danh cung cấp chiếc chìa khóa duy nhất để tìm hiểu những ngôn ngữ cổ.
Địa danh không đơn thuần là địa chỉ, đó còn là những từ khóa mở vào lịch sử... Ảnh William E.
Tầm quan trọng và thái độ ứng xử
Đôi khi, địa danh giúp chúng ta khám phá những điều rất bất ngờ. Đó là trường hợp nghiên cứu của Ngô Đức Thọ về nguồn gốc và lịch sử các địa danh Kẻ Chợ và Giao Chỉ. Trong Kẻ Chợ - Kattigara xa xăm thân yêu, dựa trên sự phân tích nhiều tài liệu và nghiên cứu của các học giả tiền bối, như Eduard Chavannes (1894), Bình Nguyên Lộc (1971), Vũ Hữu San (2004)…, và cả một tác giả Hy Lạp cổ đại là Claudius Ptolemaeus (khoảng 100-178) với tác phẩm Địa lý học (Geographia), Ngô Đức Thọ kết luận
rằng “Giao Chỉ”, “Kiao-tche”, “Kescho”, “Kesho”, Cattigara, Kattigara hay
Katti-gara là những cách phiên âm ít nhiều sai lệch của “Kẻ chợ” (Kẻ thị). Bằng cách này, ông bác bỏ lối suy diễn mang tính khinh thị của các tác giả Tàu (từng được nhiều người Việt phụ họa), rằng “Giao Chỉ là người Nam di, ngón chân cái toạc ra, đứng thẳng hai bàn chân thì ngón chân cái giao vào nhau, cho nên gọi là Giao Chỉ (chỉ là ngón chân cái)”. (Đỗ Hựu, Thông điển, Ngô Đức Thọ trích dẫn).
Về kết luận của Ngô Đức Thọ, dĩ nhiên, chúng ta còn có thể bàn luận. Điều chúng tôi muốn nói là tầm quan trọng của các địa danh.
Chính vì tầm quan trọng của địa danh như vậy, thái độ ứng xử với địa danh cũng phần nào thể hiện thái độ chính trị và văn hóa quản lý của chính quyền. Thời Pháp, chính quyền thực dân đổi tên nhiều phố phường Hà Nội thành tên Tây, như Hàng Trống thành Jules Ferry, Hàng Khay thành Paul Bert, Hàng Chuối thành Beylier, ngõ Hàng Hương thành Maréchal Joffre… Một số khác thì được dịch ra tiếng Pháp, như Hàng Quạt (Éventails), Hàng Đậu (Graines), Hàng Chĩnh (Vases), Hàng Bông (Coton), Hàng Đường (Rue de Sucre), Hàng Than (Charbon)…
Sau khi Nhật đảo chính Pháp (9/3/1945), Bác sĩ Trần Văn Lai (1894 - 1975) được mời làm Đốc lý Hà Nội (tức Thị trưởng) trong chính phủ Trần Trọng Kim. Là người yêu nước, chỉ trong một tháng tại nhiệm (từ 20/7/1945 và đến Cách mạng tháng Tám) ông đã làm được nhiều việc quan trọng, trong đó có việc phá bỏ tượng những tên thực dân Pháp và đặt tên lại các phố phường Hà Nội.
Các phố có tên gắn với các làng nghề của Thăng Long xưa được khôi phục tên cũ, còn các phố mang tên Tây được thay bằng tên các anh hùng, các nhà văn hóa của Việt Nam, Boulevard Carnot được đổi thành phố Phan Đình Phùng, Boulevard Gambetta được đổi thành phố Trần Hưng Đạo… (Sau 1954, Bác sĩ Trần Văn
Lai từng giữ chức Thứ trưởng Bộ thương binh – Xã hội, sau đó là Phó Chủ tịch Ủy ban Hành chính thành phố Hà Nội, Ủy viên Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đại biểu Quốc hội Việt nam khóa III).
Việc đổi và đặt tên phố Hà Nội của bác sĩ Trần Văn Lai đến nay vẫn còn được nhiều người ca ngợi. Tuy nhiên, không ít lần, chúng ta đã có những quyết định vội vã, như đổi tên công viên Thống Nhất thành công viên Lenin, rồi một thời gian sau lại quay lại tên cũ. Tương tự, tên bà Indira Gandhi từng được đặt cho vườn hoa Chí Linh trước khi chuyển sang đặt cho một công viên. Một trường hợp khác là Cung Văn hóa Lao động Hữu nghị Việt Xô, quà tặng của Hội đồng Trung ương các Công đoàn Liên Xô, do kiến trúc sư Liên Xô G. G. Isakovich thiết kế.
Sau khi Liên Xô sụp đổ, người ta có xu hướng lược bỏ “Việt-Xô” và gọi là Cung Văn hóa Hữu nghị Hà Nội. Về chuyện này, tôi rất khâm phục người Pháp. Paris ngày nay vẫn có một ga tàu điện ngầm Stalingrad, trong khi ở Nga, các tượng đài Stalin đã bị phá và thành phố Stalingrad đã trở thành Volgograd.
Cuối cùng, để kết thúc bài viết nhỏ này, tôi nghĩ rằng việc lấy tên các nhà cách mạng, các anh hùng liệt sĩ và các nhà văn hóa hiện đại của Việt Nam làm địa danh là rất hay và đã trở thành truyền thống. Nhưng sẽ còn hay hơn nữa nếu chúng ta chỉ nên áp dụng với các công trình mới. Tôi ước, Đường Thanh Niên trở lại là Cổ Ngư, ga Hà Nội trở lại là ga Hàng Cỏ, con phố nhỏ bên Quốc Tử Giám lại trở lại là phố Hàng Bột. Và tôi ước, đường Nam Bộ, công viên Thống Nhất, lại trở về với cái tên đã gắn liền với kỷ niệm thời chống Mỹ.