Câu chuyện FDI: Sức hút "điểm đến đầu tư" của Việt Nam vẫn ở mức cao

Tăng trưởng GDP và FDI

Việt Nam nổi lên như một điểm đến FDI sau khi xảy ra chiến tranh thương mại Mỹ-Trung, khi các tập đoàn đa quốc gia (MNC) đa dạng hóa chuỗi cung ứng sản xuất từ ​​Trung Quốc.

Việc Trung Quốc đóng cửa trong đại dịch và tăng cường địa chính trị Mỹ-Trung đã khiến sự cạnh tranh đẩy nhanh quá trình tái cấu trúc chuỗi cung ứng.

Đối với Việt Nam, FDI rất quan trọng trong nền kinh tế định hướng xuất khẩu, khi xuất khẩu chiếm hơn 80% GDP và doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài chiếm khoảng 70% GDP của Việt Nam.

Sự quan tâm của nước ngoài dành cho Việt Nam vẫn đang tiếp tục mạnh mẽ. Giá trị FDI đăng ký, thước đo cam kết đầu tư, đã tăng +7% trong giai đoạn từ tháng 1 đến tháng 8, sau khi tăng +32% đột biến vào năm 2023. Tăng trưởng được dẫn dắt bởi ngành sản xuất (8 tháng đầu năm 24: +7,4% so với năm tài chính 2023: +40%) và bất động sản (8 tháng 24: +77,6% so với năm tài chính 2023: (+4,8%), tương ứng chiếm lần lượt 69% và 16% tổng vốn FDI.

Xét theo quốc gia, mức tăng trưởng cam kết FDI được dẫn đầu bởi Singapore (+77,1%) và Trung Quốc & Hồng Kông (+11,3%), là hai nhà đầu tư nước ngoài hàng đầu tại Việt Nam. Sự gia tăng đầu tư từ Singapore có thể phản ánh FDI từ các nước khác, do vị thế của Singapore là trung tâm tài chính và trung tâm MNC. Ví dụ: khoản đầu tư 1,07 tỷ USD của gã khổng lồ chip Amkor có trụ sở tại Hoa Kỳ vào tháng 6 đã được phân loại theo Bộ Kế hoạch và Đầu tư Việt Nam, với tư cách là nhà đầu tư Singapore.

Mặc dù tốc độ tăng trưởng FDI đăng ký chậm lại có vẻ đáng lo ngại, đáng chú ý là cam kết đầu tư trong năm nay bị giảm -40,6% giá trị góp vốn, mua cổ phần giảm so với cùng kỳ. Tháng 1-tháng 8 (-7,8% về số lượng giao dịch), cùng với sự sụt giảm trong hoạt động sáp nhập và mua lại trên toàn thế giới (thỏa thuận M&A); Các dự án FDI của Greenfield (+27% về giá trị; +8,5% về số lượng dự án) và bơm vốn vào các dự án đang triển khai (+14,8% về giá trị; +4,9% về số lượng dự án) vẫn mạnh.

Ở góc nhìn tích cực, có thể thấy chi phí lao động cạnh tranh, vị trí địa lý chiến lược, thành công của chiến lược “ngoại giao cây tre” và mạng lưới toàn diện các hiệp định thương mại tự do, là lý do cho sức hút, sự thuận lợi của Việt Nam đối với thu hút vốn FDI.

Tuy nhiên, vẫn có câu hỏi rằng liệu Việt Nam có thể duy trì tính cạnh tranh khi cuộc đua nóng lên và sự cạnh tranh ngày càng gay gắt, hạn chế trong môi trường đầu tư lại không khác biệt với nhiều thị trường mới nổi khác. Trong JETRO 2023, khảo sát các doanh nghiệp, công ty Nhật Bản, cho thấy thấy nhược điểm hàng đầu của việc đầu tư ở Việt Nam bao gồm các thủ tục hành chính tốn nhiều thời gian, hệ thống pháp luật còn cần cải thiện và chi phí lao động tăng cao. Bên cạnh đó là một số các yếu tố thách thức đang xuất hiện.

Những thách thức

Đầu tiên, chúng tôi cho rằng một số thay đổi từ bộ máy hành chính đã dẫn đến sự e ngại, làm chậm quá trình ra quyết định và dẫn đến đến sự giảm tốc trong chi tiêu công và đầu tư cơ sở hạ tầng. Tăng trưởng đầu tư công chậm lại +2% YoY trong tháng 1-tháng 8 (8 tháng 23: +24,5%), với số tiền giải ngân chỉ đạt 47,8% kế hoạch hàng năm.

Một số nhà đầu tư lo ngại những thay đổi trọng tâm ưu tiên của chính quyền, ví dụ như an ninh kinh tế. Song sự thân thiện của lãnh đạo và sự đồng thuận hướng tới việc thúc đẩy thương mại và đầu tư của Nhà nước, như một phần quan trọng của “tính hợp pháp dựa trên hiệu quả hoạt động”, có thể thúc đẩy các nhà đầu tư tự tin và đẩy nhanh nỗ lực cải cách nhằm cải thiện môi trường kinh doanh.

Bên cạnh đó, vấn đề về cung cấp ổn định năng lượng đang là mối quan tâm, sau khi có tình trạng cắt điện và mất điện luân phiên ở Hà Nội và miền Bắc như các tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang vào giữa năm 2023. Nhà máy điện và cơ sở hạ tầng lưới điện có theo kịp nhu cầu đang phát triển, đặt ra những thách thức.

Tuy nhiên, Chính phủ đã tăng cường nỗ lực để tăng cường an ninh năng lượng. Việt Nam đã và đang phát triển thêm nhiều nhà máy điện, tăng nhập khẩu than và khí tự nhiên, tăng cường công suất truyền tải điện miền Trung-Bắc (tuyến Quảng Trạch-Phố Nối) và cho phép các nhà máy mua điện trực tiếp từ các nhà cung cấp năng lượng tái tạo (DPPA). Kế hoạch hợp đồng mua bán điện trực tiếp (DPPA) được chờ đợi từ lâu đã có hiệu lực vào ngày 3 tháng 7, cho phép người tiêu dùng điện lớn mua năng lượng tái tạo trực tiếp từ các nhà máy điện, được cung cấp bởi đường dây truyền tải riêng. Ngoài ra, người tiêu dùng có thể ký hợp đồng mua bán điện kỳ ​​hạn với nhà sản xuất năng lượng tái tạo. Sau đó, Tập đoàn Điện lực Việt Nam sẽ mua điện từ nhà sản xuất và bán điện cho người tiêu dùng qua lưới điện quốc gia.

DPPA có thể là nhân tố thay đổi cuộc chơi nếu được thực hiện tốt, mở đường cho những nỗ lực lớn, các MNC như Samsung đảm bảo nguồn cung cấp năng lượng tái tạo ổn định để hoạt động, giảm thiểu những lo ngại về cung cấp điện và tạo điều kiện thuận lợi cho mạng lưới điện của Việt Nam

Dù vậy, vẫn cần đẩy mạnh đồng bộ để tháo gỡ vướng mắc pháp lý của các dự án năng lượng mặt trời và điện gió hiện có. Bởi nhiều dự án năng lượng tái tạo có thể có khả năng tham gia DPPA vẫn vướng vào các vấn đề pháp lý. Cơ hội để đón các siêu dự án vẫn còn phía trước. Trong một cuộc bỏ phiếu tín nhiệm tiềm năng, Google đang cân nhắc việc xây dựng một dữ liệu siêu quy mô trung tâm gần Thành phố Hồ Chí Minh, nơi đầu tư đầu tiên của công ty công nghệ lớn Hoa Kỳ vào Việt Nam. Cơ sở này có thể đi vào hoạt động vào năm 2027 nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng về dịch vụ đám mây, trong bối cảnh đất nước chuyển đổi kỹ thuật số nhanh chóng.

Từ phía bên ngoài, chúng tôi cũng nhận thấy những lo ngại về thay đổi các chính sách có thể tác động đến hiệu quả thương mại. Theo đó, trong trường hợp cựu Tổng thống Donald Trump giành chiến thắng trong cuộc bầu cử Mỹ tới đây, quốc gia này có thể áp dụng thuế quan bổ sung hoặc kiểm soát xuất khẩu đối với Việt Nam, do thặng dư thương mại song phương với Mỹ ngày càng tăng. Sự phụ thuộc ngày càng tăng vào Trung Quốc nhập khẩu và FDI cũng có thể thu hút sự giám sát. Thặng dư thương mại song phương với Mỹ tăng vọt lên tới 48 tỷ USD hay 22,2% GDP trong nửa đầu năm 2024. Ngược lại, thâm hụt thương mại song phương với Trung Quốc, mở rộng lên 38,8 tỷ USD (17,9% GDP).

Cuối cùng là sự cạnh tranh cuộc đua thuế tối thiểu và trợ cấp toàn cầu.

Chúng ta thấy rằng ưu đãi thuế là một trong những trụ cột chính trong bộ công cụ xúc tiến đầu tư của Việt Nam, nhưng lại là một chiến lược cần được xây dựng cho các MNC lớn sau khi Thuế tối thiểu toàn cầu (GMT) có hiệu lực vào ngày 1 tháng 1 năm 2024.

Hiện nay, các nước khác đang tăng cường nỗ lực thu hút FDI và Việt Nam sẽ cần để theo kịp. Malaysia đã phân bổ 5,3 tỷ USD cho các ưu đãi có mục tiêu theo chính sách Chiến lược bán dẫn quốc gia của mình. Các nền kinh tế tiên tiến như Mỹ, EU và Nhật Bản đang đưa ra những khoản trợ cấp khổng lồ cho việc chuyển về nước, đặc biệt là đối với các ngành chiến lược như chất bán dẫn.

Thuế tối thiểu toàn cầu đã chuyển sự cạnh tranh của FDI từ đòn bẩy thuế sang chính sách công nghiệp được trợ cấp, điều này có thể mang lại lợi ích cho các nước giàu hơn nhưng gây thiệt hại cho nền kinh tế mới nổi như Việt Nam.

Đối với Việt Nam, với các dự án công nghệ cao, Chính phủ cũng đang nghiên cứu các khoản trợ cấp tiền mặt mới, cấp loại hình thị thực nhanh cho phép lưu trú dài hạn và miễn tiền thuê đất, nhưng cần tránh vi phạm quy định GMT. Cùng với đó, quá trình thực hiện ưu đãi cần nhanh gọn, vì những ưu đãi mới có thể mang lại nhiều lợi ích hơn nữa nhưng không nên trở thành gánh nặng hành chính cho các nhà đầu tư.

Đáng lưu ý, việc xác định hàm lượng “công nghệ cao” để được hưởng ưu đãi cần rất cụ thể, tránh tranh chấp và làm nản lòng những nhà đầu tư MNC khác không được xác định là “công nghệ cao khi đầu tư vào Việt Nam, ngay cả khi nguồn vốn đó mang lại kết quả tốt, lan tỏa việc làm và giá trị tri thức. Ví dụ, nhà máy trung hòa carbon trị giá 1 tỷ USD của Lego có thể không đủ điều kiện nhận trợ cấp, mặc dù khoản đầu tư sẽ tạo ra 4.000 tạo việc làm và đào tạo nhân viên vận hành thiết bị sản xuất công nghệ cao với tiêu chuẩn chất lượng và an toàn hàng đầu thế giới.

Tóm lại, theo quan điểm của chúng tôi, sức hấp dẫn FDI của Việt Nam vẫn còn mạnh mẽ. Đất nước vẫn đứng đầu lựa chọn của các nhà đầu tư như một trung tâm sản xuất thay thế cho Trung Quốc và sự tăng trưởng mạnh mẽ từ đầu năm đến nay, qua dữ liệu FDI, chứng minh rằng điều này vẫn tiếp tục xảy ra.

Chúng ta không bỏ qua các thách thức, quan ngại có nguy cơ làm mất đi sức hấp dẫn một "điểm đến đầu tư" của Việt Nam. Điều may mắn là Nhà nước, Chính phủ Việt Nam đã và đang thực hiện các bước để cải thiện an ninh năng lượng và hình thành các biện pháp khuyến khích mới, thay cho áp lực toàn cầu thuế tối thiểu. Tân Tổng Bí thư đã phát đi tín hiệu về nền kinh tế và cải cách môi trường đầu tư vẫn là ưu tiên hàng đầu, giúp nhà đầu tư củng cố niềm tin về mục tiêu phát triển kinh tế trong tương lai. Với triển vọng về nhiệm kỳ tổng thống của ông Trump, để tránh có thể gây ra những cú sốc trên mặt trận chính sách thương mại, quản trị thương mại song phương rất cần được chú ý để bảo toàn những thành tựu, lợi thế hấp dẫn FDI đang có của Việt Nam.

Brian Lee Shun Rong & Chua Hak Bin - Kinh tế gia, Maybank Group