Quy định rõ ràng để tránh việc lạm dụng nguyên tắc miễn trừ
Nhiều ý kiến lo ngại việc chấp nhận rủi ro và miễn trừ trách nhiệm nếu không có cơ chế minh bạch cùng quy định cụ thể có thể bị lạm dụng, gây thất thoát.
Dự thảo Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo (Dự thảo) gồm 8 chương và 83 điều (tăng 2 điều so với Luật Khoa học, công nghệ năm 2013 do bổ sung nội dung đổi mới sáng tạo), dự kiến được Quốc hội xem xét thông qua tại Kỳ họp thứ 9. Một trong những vấn đề được các đại biểu quan tâm là các nội dung quy định về việc chấp nhận rủi ro trong hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo tại khoản 1 Điều 9 Dự thảo. Cùng với đó là nội dung về miễn trừ trách nhiệm.
Cụ thể, điểm c khoản 2 Điều 21 Dự thảo quy định tổ chức, doanh nghiệp được cấp phép thử nghiệm không phải chịu trách nhiệm hình sự đối với rủi ro trong nghiên cứu, thử nghiệm sau khi đã thực hiện đầy đủ trách nhiệm dân sự. Theo quy định của Dự thảo, tổ chức, doanh nghiệp được cấp phép thử nghiệm nếu chưa thực hiện đầy đủ trách nhiệm dân sự thì có thể phải chịu trách nhiệm hình sự đối với rủi ro trong nghiên cứu thử nghiệm.
Nhiều ý kiến cho rằng quy định hiện tại còn chung chung, thiếu tiêu chí xác định thế nào là rủi ro được chấp nhận, chưa phân định rõ giữa sai sót trong nghiên cứu và hành vi vi phạm pháp luật. Ông Nguyễn Văn Huy, đại biểu Quốc hội tỉnh Thái Bình đề nghị, cần làm rõ khái niệm "rủi ro" trong nghiên cứu khoa học gồm cả yếu tố bất định trong sáng tạo và các ranh giới đạo đức, pháp lý. Đồng thời, cần quy định cụ thể về trách nhiệm và cơ chế giám sát, đánh giá, xử lý các rủi ro phát sinh, tránh việc lạm dụng nguyên tắc miễn trừ.
Đồng quan điểm, đại biểu Trần Khánh Thu, đại biểu Quốc hội tỉnh Thái Bình cho rằng, nội dung quy định về chấp nhận rủi ro trong Dự thảo còn thiếu tính khả thi khi chưa xác định rõ cơ quan chịu trách nhiệm giám sát, cũng như quy trình cụ thể để cá nhân, tổ chức thực hiện nghiên cứu tuân thủ.
Dự thảo cũng quy định tổ chức, cá nhân thực hiện nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo không bị truy cứu trách nhiệm hành chính hoặc trách nhiệm dân sự đối với thiệt hại gây ra cho Nhà nước nếu đã tuân thủ đầy đủ quy trình và không có hành vi gian lận, vi phạm pháp luật hoặc sử dụng sai mục tiêu kinh phí. Dự thảo giao Chính phủ quy định chi tiết điều này, tuy nhiên chỉ nhấn mạnh Chính phủ sẽ quy định về tiêu chí xác định rủi ro, đánh giá quá trình tuân thủ mà không nói quy trình, quy định là gì để cá nhân, tổ chức khi thực hiện nghiên cứu khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo phải chấp hành.
“Với các ý tưởng sáng tạo phát sinh ngay trong quá trình sản xuất, việc xác định hiệu quả hay thất bại là rất khó định lượng, dẫn đến nguy cơ bị lợi dụng nếu không có quy định rõ ràng. Do đó cần bổ sung nguyên tắc tối thiểu về các tiêu chí đánh giá rủi ro khoa học và cần có quy trình thẩm định và phê duyệt rủi ro. Đơn vị có thẩm quyền cũng cần xác định rủi ro rõ ràng trong văn bản hướng dẫn thi hành luật”, đại biểu đề nghị.
Cũng quan tâm về vấn đề này, đại biểu Phan Thị Mỹ Dung, đại biểu Quốc hội tỉnh Long An đánh giá, quy định về chấp nhận rủi ro là bước tiến trong việc tạo hành lang pháp lý khuyến khích đổi mới. Tuy nhiên, bà nhấn mạnh cần làm rõ ranh giới giữa "rủi ro hợp lý" và hành vi vi phạm, nhất là với các rủi ro tiềm ẩn liên quan đến đạo đức, môi trường và con người.
"Phải có quy định khung về cơ chế đánh giá, phê duyệt đánh giá rủi ro và giao Chính phủ quy định chi tiết. Đây cần là thủ tục bắt buộc", bà Dung đề xuất.
Đại biểu Phan Thị Mỹ Dung cũng lưu ý về nội dung liên quan đến nguyên tắc loại trừ trách nhiệm trong hoạt động thử nghiệm, đề nghị làm rõ khái niệm “đã biết” hay “buộc phải biết” để tránh tranh cãi pháp lý và lạm dụng quyền miễn trừ ngoài phạm vi thử nghiệm đã phê duyệt. Đồng thời, cần giới hạn loại trừ áp dụng trong khung khổ của chương trình thử nghiệm đã được phê duyệt, tránh suy diễn áp dụng ngoài các hoạt động của phạm vi thử nghiệm.