Tác động của công nghệ đến tương lai việc làm

Những con số do Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) và McKinsey Global Institute công bố đều chỉ ra xu hướng bền vững: tới năm 2030, tự động hóa và AI có thể khiến 400–800 triệu công nhân toàn cầu mất việc hoặc phải chuyển đổi nghề nghiệp. Tuy nhiên, nếu chủ động đào tạo lại và trang bị kỹ năng số, nguồn nhân lực có thể trải qua quá trình “thăng hạng” nghề nghiệp, chuyển từ các công việc lặp đi lặp lại sang vị trí đòi hỏi tư duy phản biện, sáng tạo và tương tác xã hội cao. Ở nhiều quốc gia phát triển, nhóm ngành dịch vụ chuyên sâu, công nghệ cao đã ghi nhận mức tăng nhu cầu nhân lực lên tới 15–20% trong thập kỷ qua.

Mới đây, phát biểu tại Hội thảo trực tuyến: “Việc làm trong tương lai, Robot, trí tuệ nhân tạo và các nền tảng số tại châu Á – Thái Bình Dương”, bà Manuela V. Ferro – Phó Chủ tịch phụ trách khu vực Đông Á và Thái Bình Dương của Ngân hàng thế giới (WB) cho rằng, thị trường lao động khu vực này vẫn duy trì tỷ lệ việc làm cao, bất chấp làn sóng tự động hóa. Bà nhấn mạnh, việc chuyển dịch sang các ngành sử dụng công nghệ hiện đại đã nâng năng suất trung bình tới 10%, đồng thời tạo ra hàng triệu vị trí mới trong lĩnh vực y tế, giáo dục và dịch vụ hỗ trợ doanh nghiệp. Đặc biệt, xu hướng già hóa dân số khu vực kéo theo nhu cầu chăm sóc dài hạn, chăm sóc tại nhà và các dịch vụ hỗ trợ người cao tuổi. Những công việc này đòi hỏi kỹ năng mềm, khả năng tương tác cao và tính linh hoạt mà máy móc khó có thể thay thế.

Cũng theo bà Manuela V. Ferro, Việt Nam hiện có gần 57 triệu người trong độ tuổi lao động, trong đó hơn 30% làm việc trong khu vực nông nghiệp và tiểu thủ công nghiệp, với đa số là lao động giản đơn, thu nhập thấp và thiếu bảo hiểm xã hội. Các ngành công nghiệp chế biến, chế tạo vẫn giữ vai trò quan trọng, nhưng tỷ lệ lao động có hợp đồng chính thức chỉ chiếm khoảng 60% tổng lực lượng, khiến phần lớn vẫn ở dạng phi chính thức, dễ tổn thương trước biến động công nghệ. Khi robot và AI xâm nhập sâu hơn, nhóm lao động này có nguy cơ mất việc cao nhất, đồng thời hạn chế khả năng tiếp cận chương trình đào tạo lại, nâng cao kỹ năng.

Trong khi đó, nghiên cứu của McKinsey cho thấy, bên cạnh kỹ năng số cơ bản, các kỹ năng về tư duy phản biện, giải quyết vấn đề phức tạp và sáng tạo sẽ trở thành “vàng” trên thị trường lao động.

Tại Việt Nam, nhiều trường đại học và trung tâm đào tạo đã bắt đầu tích hợp môn học về AI, khoa học dữ liệu và IoT vào chương trình chính quy. Tuy nhiên, quy mô vẫn hạn chế, chưa đáp ứng được nhu cầu hơn 1 triệu kỹ sư, chuyên gia công nghệ trong thập kỷ tới. Những sáng kiến tư nhân như bootcamp về lập trình, học trực tuyến kết hợp doanh nghiệp đang dần thu hút hàng chục nghìn học viên mỗi năm. Đây chính là tiền đề để lao động chuyển đổi nghề nghiệp nhanh hơn, tham gia được vào chuỗi giá trị toàn cầu.

Theo bà Manuela V. Ferro, để đón nhận làn sóng tự động hóa một cách tích cực, Việt Nam cần đồng bộ ba trụ cột chính sách:

Trước hết là cải cách giáo dục nghề nghiệp – đưa đào tạo kỹ năng số, robot, tự động hóa vào các cơ sở dạy nghề, gắn kết chặt chẽ với doanh nghiệp để người học không chỉ có kiến thức mà còn kinh nghiệm thực hành.

Thứ hai, cần mở rộng chương trình hỗ trợ đào tạo lại – “voucher kỹ năng” cho lao động bị ảnh hưởng bởi chuyển đổi công nghệ, đảm bảo tối thiểu 100.000 người/năm được tiếp cận khóa học phù hợp.

Thứ ba, tạo khung khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ cao: miễn giảm thuế cho chi phí nghiên cứu – phát triển (R&D), khấu hao nhanh máy móc thiết bị tự động hóa, hỗ trợ vốn vay lãi suất thấp cho dự án số hóa sản xuất. Những chính sách này không chỉ giúp doanh nghiệp nâng cao năng lực cạnh tranh, mà còn giảm thiểu rủi ro thất nghiệp diện rộng.

Song song với tự động hóa, xu hướng kinh tế tuần hoàn mở ra cơ hội cho hàng loạt ngành mới. Quản lý chất thải, tái chế nguyên liệu, thiết kế sản phẩm theo vòng đời kép đều đòi hỏi chuyên gia có kiến thức sâu về kỹ thuật môi trường, công nghệ tái chế và chuỗi cung ứng xanh. Mặt khác, kinh tế số phát triển thúc đẩy nhu cầu về nền tảng thương mại điện tử, logistics thông minh, phân tích dữ liệu khách hàng. Mỗi lĩnh vực đều tạo ra hàng trăm nghìn việc làm chất lượng cao, đòi hỏi kỹ năng đa dạng – từ phát triển phần mềm đến hoạch định chiến lược thị trường số.

Bà Manuela V. Ferro cho rằng, Việt Nam đang đứng trước những ngã rẽ, giữ lợi thế lao động giá rẻ hay chuyển mình thành trung tâm công nghệ và sáng tạo của khu vực. Theo bà, câu trả lời nằm ở cách Việt Nam chuẩn bị nguồn nhân lực. Đầu tư vào giáo dục nghề nghiệp, khuyến khích doanh nghiệp đổi mới và bảo vệ nhóm lao động dễ bị tổn thương chính là chìa khóa để biến thách thức thành cơ hội.

Nguyễn Chuẩn