Số hóa và đưa tài sản trí tuệ vào thực tế

Trong kỷ nguyên số, tài sản trí tuệ (TSTT) đã trở thành một khối tài sản khổng lồ và vô hình, quyết định sức mạnh của một quốc gia, một thành phố. Bà Lê Nguyễn Trà My - đại diện Chi hội Blockchain TP Hồ Chí Minh - dẫn số liệu thống kê từ Tổ chức Sở hữu Trí tuệ Thế giới (WIPO), tài sản vô hình hiện chiếm đến 90% giá trị của các doanh nghiệp trong danh sách S&P 500, với những cái tên tiêu biểu như Apple, Microsoft, Amazon, NVIDIA, Alphabet (Google) hay Tesla.

Tuy nhiên, Việt Nam đang đối mặt với một nghịch lý lớn, mặc dù tài sản trí tuệ được xem là "tài nguyên quốc gia", thế nhưng việc sử dụng chưa hợp lý đã dẫn đến lãng phí đáng kể. Tỷ lệ thương mại hóa sáng chế tại Việt Nam chỉ đạt khoảng 0,1%, thấp hơn 50 lần so với mức trung bình thế giới và 100 lần so với các nước phát triển, (trích dẫn VnExpress ngày 17/5/2025). Điều này có nghĩa là cứ 1.000 sáng chế được tạo ra thì chỉ có 1 sáng chế được thương mại hóa thành công.

Tài sản vô hình cũng gặp nhiều thách thức trong kỷ nguyên số. Bản chất của nội dung số là dễ dàng sao chép và lan truyền với tốc độ chóng mặt, khiến một tác phẩm âm nhạc, một bộ phim hay một thiết kế có thể bị phát tán trái phép đến hàng triệu người chỉ trong vài giờ. Ví dụ mặc dù các cơ quan chức năng như Trung tâm Bảo vệ Quyền tác giả Âm nhạc Việt Nam (VCPMC) đã nỗ lực với hàng loạt hành động pháp lý, quy mô và tốc độ vi phạm trên không gian mạng vẫn vượt qua các phương pháp quản lý truyền thống. Chỉ riêng trong năm 2024, VCPMC đã ghi nhận 79 vụ kiện xâm phạm bản quyền âm nhạc và hàng trăm liên kết trực tuyến vi phạm.

Ngoài ra, còn tồn tại "điểm nghẽn" về cơ chế và nền tảng. Mặc dù Việt Nam xử lý hơn 140.000 đơn đăng ký sở hữu công nghiệp trong năm 2024, tỷ lệ thương mại hóa vẫn rất thấp. Nguyên nhân chính là do thiếu vắng một nền tảng chuyên biệt, minh bạch cho giao dịch tài sản trí tuệ và cơ chế định giá chuẩn hóa, khiến các sáng chế, ý tưởng khó tiếp cận thị trường và phát huy giá trị kinh tế.

Trước những thách thức này, bà My khẳng định blockchain chính là chìa khóa để TP HCM không chỉ quản lý tốt tài sản trí tuệ mà còn biến nó thành động lực thực sự thúc đẩy kinh tế.

Thứ nhất, blockchain giúp bảo chứng quyền sở hữu và khai thác thương mại. Để minh họa, bà My đưa ra một trường hợp điển hình là câu chuyện về chiếc váy cưới Haute Couture trị giá hàng chục ngàn đô la của thương hiệu JoliPoli. Chi hội đã đưa ra giải pháp "Giấy khai sinh số" cho mỗi chiếc váy, thay vì tem hay giấy chứng nhận thông thường.

"Giấy khai sinh số" này là một hồ sơ số độc nhất, chứa đựng toàn bộ "ADN" của tác phẩm như tên nhà thiết kế, ngày hoàn thành, vật liệu sử dụng, mã số định danh duy nhất và thông tin về chủ sở hữu hợp pháp. Điều đặc biệt là mọi thông tin được mã hóa, "niêm phong", nhân bản thành hàng nghìn mảnh và lưu trữ trên một nền tảng công nghệ đặc biệt, đảm bảo không thể thay đổi hay xóa bỏ, giúp luôn biết chính xác ai là chủ sở hữu hợp pháp tại mọi thời điểm.

Một ưu điểm nữa là chiếc váy này có một "trí nhớ" được lập trình sẵn. Mỗi khi chiếc váy được bán lại, "trí nhớ" này sẽ tự động trích một phần tiền, ví dụ 5% giá trị giao dịch, gửi trực tiếp về tài khoản của nhà thiết kế. Đây là một dòng doanh thu hoàn toàn mới, cho phép người sáng tạo tiếp tục hưởng thành quả trên giá trị gia tăng của tác phẩm, ngay cả sau khi đã bán đi.

Từ một chiếc váy, công nghệ blockchain đã tạo ra khả năng định danh và xác thực sản phẩm là thật (kênh chống hàng giả hiệu quả) và một dòng tiền bản quyền bền vững cho nhà sáng tạo. Bà cũng nhấn mạnh rằng giải pháp này là lời giải trực tiếp cho nhiệm vụ trọng tâm của Chính phủ về truy xuất nguồn gốc sản phẩm. Câu chuyện này có thể áp dụng cho bất kỳ sáng chế nào được tạo ra từ trí tuệ Việt, giúp trả lại quyền làm chủ cho người sở hữu với đúng giá trị họ xứng đáng nhận được.

Thứ hai, blockchain mở ra giải pháp xây dựng một "Chợ ý tưởng" minh bạch và hiệu quả. Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng đã chỉ rõ mục tiêu là phải "Biến kết quả nghiên cứu thành tài sản để giao dịch", nhưng thực tế lâu nay chúng ta thiếu một "sân chơi" minh bạch và "luật chơi" rõ ràng cho loại tài sản đặc thù này. Ngày 14 tháng 6 năm 2025, Quốc hội đã chính thức thông qua Luật Công nghiệp công nghệ số, đưa Việt Nam trở thành quốc gia đầu tiên trên thế giới có một đạo luật riêng biệt với mục tiêu phát triển toàn diện ngành công nghiệp công nghệ số.

Thứ ba, blockchain hỗ trợ quản lý thông minh, đặc biệt trong bối cảnh sáp nhập các đơn vị hành chính. Việc sáp nhập đòi hỏi dữ liệu thống nhất, đặc biệt đối với tài sản trí tuệ vốn phức tạp và dễ bị thất lạc. Công nghệ blockchain cho phép tạo ra một cơ sở dữ liệu liên thông và bất biến, nơi mọi hồ sơ sáng chế, nhãn hiệu được lưu trữ an toàn, minh bạch và có thể tra cứu tức thời, trở thành công cụ hữu hiệu để đảm bảo TSTT được quản lý thông suốt và hiệu quả trong bối cảnh sáp nhập của Thành phố.

Mặc dù tiềm năng là rất lớn, bà Lê Nguyễn Trà My cũng chỉ ra ba thách thức chính cần đối mặt để biến những điều này thành hiện thực. Đầu tiên là rào cản về nhận thức và nguồn nhân lực. Một báo cáo gần đây của Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) cho thấy có tới 85% doanh nghiệp vừa và nhỏ thừa nhận họ gặp khó khăn trong việc tìm kiếm nhân sự có kỹ năng về phân tích dữ liệu và công nghệ số, đây là một "khủng hoảng thiếu" nhân tài công nghệ cao cần được giải quyết.

Thứ hai là độ trễ trong việc triển khai khung pháp lý. Tuy việc Quốc hội thông qua Luật Công nghiệp công nghệ số là một bước tiến lịch sử, Luật mới chỉ quy định các nguyên tắc chung và giao cho Chính phủ quy định chi tiết về tài sản số. Các doanh nghiệp và nhà đầu tư đang ở trong một "khoảng chờ" chiến lược, rất cần những Nghị định, Thông tư hướng dẫn cụ thể để có thể tự tin triển khai trên thực tế.

Cuối cùng là sự đồng bộ của hạ tầng số. Thực tế, theo báo cáo của Speedtest Global Index, tốc độ băng thông rộng cố định của Việt Nam vẫn còn một khoảng cách nhất định so với các quốc gia hàng đầu trong khu vực như Singapore hay Thái Lan. Sự chênh lệch này, cùng với vấn đề an ninh mạng, là thách thức đối với việc vận hành các ứng dụng công nghệ cao đòi hỏi sự ổn định và an toàn tuyệt đối.

Với những giải pháp đột phá và sự đồng bộ trong chính sách pháp lý, việc số hóa và quản lý tài sản trí tuệ bằng Blockchain hứa hẹn sẽ trở thành động lực mạnh mẽ, đưa Việt Nam tiến xa trong kỷ nguyên số.

Quân Bảo