Dự thảo Luật Thương mại điện tử: Siết livestream, chặn hàng lậu

Sự bùng nổ của thương mại điện tử trong những năm gần đây, đặc biệt là xu hướng livestream bán hàng trên các nền tảng mạng xã hội, đã tạo ra một khoảng trống pháp lý đáng kể. Thương nhân cá thể “tay không bắt giặc”, hàng giả, hàng nhái, thực phẩm chức năng trôi nổi… ẩn nấp dưới các buổi phát trực tiếp chưa được kiểm soát hiệu quả.

Đây chính là lý do khiến Dự thảo Luật Thương mại điện tử đang thu hút nhiều sự quan tâm khi lần đầu định danh rõ “livestream bán hàng” như một phương thức giao dịch điện tử.

Lần đầu luật hóa khái niệm livestream bán hàng

Theo đó, “livestream bán hàng” được hiểu là hình thức phát trực tiếp trên nền tảng số, có chức năng tương tác và đặt hàng trực tuyến, thuộc phạm vi điều chỉnh của luật. Dự thảo cũng phân loại rõ 4 dạng nền tảng số có liên quan đến hoạt động thương mại điện tử, bao gồm: sàn giao dịch TMĐT truyền thống, nền tảng mạng xã hội, dịch vụ trung gian thanh toán và nền tảng ứng dụng số có tích hợp chức năng mua bán.

Điểm đáng chú ý là các nền tảng cung cấp dịch vụ TMĐT – dù đặt tại Việt Nam hay nước ngoài, nếu có tên miền “.vn”, giao diện tiếng Việt, hoặc trên 100.000 giao dịch/năm thì buộc phải thành lập pháp nhân hoặc văn phòng đại diện tại Việt Nam. Ngoài ra, các nền tảng có trách nhiệm xác minh danh tính thương nhân, lưu trữ thông tin giao dịch, kiểm duyệt nội dung hiển thị, và gỡ bỏ vi phạm trong vòng 24 giờ khi có yêu cầu từ cơ quan chức năng.

Rõ ràng, đây là một bước tiến lớn về tư duy quản lý nhà nước trong môi trường số, nhằm đưa thương mại điện tử vào khuôn khổ, chống thất thu thuế, bảo vệ người tiêu dùng và giảm thiểu gian lận thương mại.

Nhưng câu hỏi đặt ra là: liệu quy định này có tạo thêm rào cản cho các cá nhân kinh doanh nhỏ lẻ và gây khó cho các “ông lớn công nghệ” đang hoạt động xuyên biên giới?

Cần tránh rào cản kép

Trao đổi với Diễn đàn Doanh nghiệp dưới góc nhìn pháp lý, Luật sư Nguyễn Thành Luân - Giám đốc Công ty Luật TNHH Hà Việt đánh giá: “Việc luật hóa khái niệm livestream bán hàng và bổ sung trách nhiệm pháp lý cho các nền tảng là bước điều chỉnh cần thiết. Nó tạo nên “trật tự pháp lý mới” trong môi trường thương mại số vốn quá lâu phụ thuộc vào sự tự giác”.

Theo luật sư Luân, nền tảng cung cấp dịch vụ TMĐT vốn lâu nay đóng vai trò trung gian, nhưng ngày càng giống một “chợ đầu mối” trực tuyến, nơi mọi hoạt động kinh doanh diễn ra mà không qua kiểm soát. Vì vậy, buộc nền tảng phải xác minh người bán, lưu trữ thông tin giao dịch và phối hợp xử lý vi phạm là hoàn toàn hợp lý. Tuy nhiên, vấn đề nằm ở tính khả thi của việc kiểm duyệt nội dung trong 24 giờ, nhất là với nền tảng xuyên biên giới, lượng người bán lớn và dữ liệu khổng lồ.

Luật sư Luân cũng đặt vấn đề, yêu cầu thành lập pháp nhân tại Việt Nam với những nền tảng có trên 100.000 giao dịch/năm là hợp lý về nguyên tắc, nhưng nếu không có hướng dẫn linh hoạt, có thể vô tình tạo ra rào cản kép với doanh nghiệp nước ngoài đang tìm cách tiếp cận thị trường Việt Nam. “Trong dài hạn, điều này cần được soi chiếu với các cam kết quốc tế về thương mại điện tử và đầu tư xuyên biên giới”, luật sư lưu ý.

Ở góc độ bảo vệ người tiêu dùng, Luật sư Nguyễn Đức Biên – Giám đốc Công ty Luật TNHH Đại La cho rằng, livestream bán hàng hiện là mảnh đất màu mỡ cho hàng nhái, hàng kém chất lượng. Không ít cá nhân ẩn danh phát trực tiếp từ tài khoản cá nhân, đẩy sản phẩm sai sự thật, không rõ nguồn gốc, gây rủi ro lớn cho người mua. “Do đó, đưa hoạt động này vào vùng kiểm soát của luật là điều cần thiết”, luật sư Biên khẳng định.

Bên cạnh đó, luật sư Biên đặc biệt nhấn mạnh đến quy định gỡ bỏ nội dung sai phạm trong 24 giờ. Theo luật sư, để đảm bảo tính khả thi, nhà làm luật cần quy định rõ: tiêu chí xác định nội dung vi phạm, cơ chế tiếp nhận – xử lý cảnh báo, và chế tài cho trường hợp trì hoãn xử lý. Ngoài ra, cần song hành các biện pháp như: truy vết người bán qua tài khoản ngân hàng, mã định danh thuế, số điện thoại liên kết, và kết nối dữ liệu liên ngành giữa Bộ Công Thương, Bộ KH&CN, cơ quan QLTT và cơ quan điều tra.

“Nếu không xây dựng được cơ chế kiểm soát hiệu quả và minh bạch, các quy định trong dự thảo sẽ chỉ là hình thức. Quan trọng là luật phải “sống được” trong thực tiễn, giúp thị trường sạch hơn mà không bóp nghẹt sáng tạo”, ông Biên nói thêm.

Nhiều ý kiến chuyên gia cũng khẳng định với Diễn đàn Doanh nghiệp rằng, Dự thảo Luật Thương mại điện tử với trọng tâm kiểm soát hoạt động livestream bán hàng và quản lý nền tảng là nỗ lực cần thiết để đặt lại “luật chơi” trong thương mại số. Tuy nhiên, để luật không trở thành rào cản, nhà lập pháp cần thiết kế các quy định gắn trách nhiệm với công cụ thực thi, đặc biệt là về kỹ thuật số và hạ tầng quản lý dữ liệu.

Kinh tế số không thể phát triển bền vững nếu tiếp tục “phó mặc” cho nền tảng tự vận hành, nhưng cũng không thể tiến xa nếu luật quá nghiêng về kiểm soát thay vì hỗ trợ. Bài toán đặt ra lúc này là: siết chặt đúng điểm, gỡ bỏ đúng chỗ, và giữ cho không gian số vừa minh bạch vừa sáng tạo.

Gia Linh