30 năm nhìn lại ngành công nghiệp ô tô Việt Nam
Ngày 2/9/1959, chiếc xe "Chiến Thắng" do Việt Nam sản xuất, lắp ráp được xếp vào đội hình diễu binh tại quảng trường Ba Đình. Ngành công nghiệp ô tô Việt Nam đã manh nha từ ngày ấy.
Tuy nhiên, sau đó mẫu xe này đã không thể sản xuất hàng loạt. Đến nay, ngành công nghiệp ô tô Việt Nam vẫn chưa trở thành động lực quan trọng, thúc đẩy sự nghiệp công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước.
Động lực yếu
Ngành công nghiệp ô tô Việt Nam manh nha vào năm 1958, khi nhà máy Chiến Thắng (Hà Nội) quyết định sản xuất một dòng xe nhỏ (dựa trên mẫu xe Renault Frégate của Pháp) nhằm đáp ứng nhu cầu giao thông vận tải. Ngày 2/9/1959, chiếc xe "Chiến Thắng" được xếp vào đội hình diễu binh tại quảng trường Ba Đình. Tuy nhiên, những năm sau đó, do điều kiện khó khăn nên mẫu xe này đã phải dừng sản xuất.
Tới năm 1991, khi Chính phủ ban hành Nghị định 53/NĐ-CP về phát triển công nghiệp ô tô, đã mở ra thời kỳ mới cho ngành sản xuất này. Ngay trong năm 1991, có 2 công ty ô tô ra đời, đó là liên doanh sản xuất ô tô Hòa Bình (VMC), lắp ráp các mẫu xe thương hiệu Mazda và liên doanh Mekong Auto, lắp ráp các mẫu xe thương hiệu Mekong. Tới năm 1993, liên doanh ô tô Việt Nam Daewoo (Vidamco) thành lập, lắp ráp các mẫu xe thương hiệu Daewoo.
Sôi động kể từ năm 1995, khi 2 “ông lớn” của ngành ô tô thế giới là Toyota và Ford đồng loạt thành lập công ty liên doanh tại Việt Nam. Sau đó, một loạt hãng xe khác như: Daihatsu, Isuzu, Honda, Mitsubishi, Suzuki, Mercedes-Benz… đầu tư vào Việt Nam.
Tính đến nay, ngành công nghiệp ô tô đã có hơn 30 năm phát triển. Suốt 30 năm qua, Chính phủ luôn coi công nghiệp ô tô là ngành tạo động lực quan trọng, thúc đẩy sự nghiệp công nghiệp hóa - hiện đại hóa, cần được khuyến khích, ưu tiên phát triển.
Tuy nhiên, đến nay ngành sản xuất này vẫn chưa trở thành động lực như mong đợi. Hiện ngành công nghiệp ô tô Việt Nam chỉ đóng góp khoảng 3% tổng GDP của cả nước.
Theo số liệu của Bộ Công Thương, với dòng xe cá nhân, Việt Nam hiện có 10 nhà sản xuất gốc (OEM) tham gia thị trường gồm: Toyota, Honda, Suzuki, Mitsubishi, Ford, Mecerdes Benz, Thaco (Trường Hải), TC Motor, VinFast. Các nhà sản xuất OEM thực hiện lắp ráp dạng CKD, trên dây chuyền sản xuất gồm 4 công đoạn chính là: hàn, sơn, lắp ráp và kiểm định. Một số hãng có thêm công đoạn dập thân vỏ xe như Toyota, VinFast, Thaco... Tỷ lệ nội địa hóa còn thấp, công nghiệp hỗ trợ kém phát triển và phụ thuộc lớn vào khối đầu tư nước ngoài.
Xây dựng “nền tảng cất cánh”
Hàn Quốc sau 30 năm tạo dựng (1960-1990) đã có ngành công nghiệp ô tô phát triển mạnh mẽ. Ngành công nghiệp ô tô Hàn Quốc là động lực chính đưa quốc gia này trở thành “con rồng châu Á”. Đến nay, công nghiệp ô tô là một trong những ngành chủ lực, đóng góp gần 20% GDP và tạo ra hơn 10% tổng số việc làm cho nền kinh tế Hàn Quốc.
Nếu so với Hàn Quốc thì sau hơn 30 năm phát triển, ngành công nghiệp ô tô Việt Nam kém xa. Hiệp hội Công nghiệp hỗ trợ Việt Nam (VASI) cho rằng, về mặt chủ trương, suốt 30 năm qua, Chính phủ luôn nhất quán phát triển ngành công nghiệp ô tô. Tuy nhiên, trên thực tế, các chính sách ban hành lại không nhất quán với chủ trương này. Điểm yếu cố hữu trong xây dựng chính sách của chúng ta là thiếu tầm nhìn, không dự báo được biến động của thực tiễn nên mang mặng tính chất chạy theo xử lý thực tế, thiếu ổn định, không thể tiên liệu được, thiếu đồng bộ và rõ ràng.
Giới chuyên môn cũng thừa nhận, nguyên nhân chính khiến công nghiệp ô tô Việt Nam kém phát triển là do chính sách. Những hạn chế được liệt kê ra gồm: chính sách thuế, phí quá cao đẩy giá xe tăng cao, trong khi thu nhập của người dân còn thấp, khiến cho quy mô thị trường hạn hẹp, ngược lại với điều kiện mà ngành công nghiệp ô tô đòi hỏi, là quy mô thị trường lớn để phát triển; ưu đãi lớn và kéo dài cho lắp ráp ô tô, khiến sản xuất trong nước không có cơ hội vươn lên; chính sách phát triển công nghiệp hỗ trợ vừa thiếu hấp dẫn vừa không khả thi…
Từ năm 2018 đến nay, ngành công nghiệp ô tô đã khởi sắc với hàng loạt dự án đầu tư lớn. Công ty Trường Hải đã xây dựng tổ hợp sản xuất, lắp ráp ô tô quy mô lớn tại Đà Nẵng, Công ty VinFast xây dựng 2 tổ hợp sản xuất, lắp ráp ô tô lớn tại Hải Phòng và Hà Tĩnh; Tập đoàn Thành Công mới khánh thành giai đoạn 1, tổ hợp sản xuất, lắp ráp ô tô tại Quảng Ninh. Tỷ lệ nội địa hóa với 1 số mẫu xe của Trường Hải đạt hơn 40%, của VinFast đạt 60%. Các doanh nghiệp này đều đặt mục tiêu đẩy mạnh sản xuất, tăng nội địa hóa và xây dựng chuỗi cung ứng của Việt Nam.
Thị trường ô tô Việt Nam rất tiềm năng. Theo dự báo của Bộ Công Thương, sẽ đạt quy mô 1 triệu xe/năm vào 2030, từ 1,5 triệu xe/năm vào 2035 và hơn 5 triệu xe/năm vào 2045. Ngành công nghiệp ô tô phát triển, sẽ có đóng góp lớn cho đất nước, góp phần quan trọng đưa Việt Nam trở thành quốc gia thịnh vượng vào năm 2045.
Các chuyên gia kinh tế cho rằng, trong quá khứ công nghiệp ô tô Việt Nam không phát triển là do hạn chế về chính sách. Nếu muốn công nghiệp ô tô phát triển, không được lặp lại những sai lầm trước đây nữa. Phải xây dựng “nền tảng cất cánh”, với những chính sách có tầm nhìn dài hạn, ổn định, hỗ trợ mạnh mẽ, đồng bộ và rõ ràng.