Gỡ nút thắt bền vững cho thủy sản Đông Nam Á

Trong bối cảnh nhu cầu thị trường toàn cầu ngày càng khắt khe về tính bền vững, các hộ nuôi trồng thủy sản quy mô nhỏ tại Đông Nam Á đang đối mặt với một cuộc chiến kinh tế để tiếp cận các chứng nhận quốc tế như ASC hay BAP.

Hội thảo về các chứng nhận nuôi trồng thủy sản khu vực Đông Nam Á (Southeast Asian Aquaculture Certifications Workshop) do Hội đồng xuất khẩu đậu nành Hoa Kỳ (USSEC) tổ chức tại Khách sạn Sheraton Saigon, Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 6 tháng 9 năm 2025 đã thu hút hơn 100 đại biểu đến từ nhiều tổ chức và doanh nghiệp trong khu vực Đông Nam Á. Chủ trì Hội nghị và điều phối các phiên thảo luận là ông Pamudi, Giám đốc kỹ thuật thủy sản của USSEC tại Indonesia và TS. Morales Ernesto, Giám đốc Kỹ thuật Thủy sản của USSEC tại Phillipines.

Hội nghị đã bày tỏ quan điểm rằng chi phí duy trì cao và các yêu cần các chứng nhận quốc tế quá khắt khe đang tạo ra một rào cản lớn, dẫn đến sự "không công bằng" khi chỉ các công ty lớn hoặc giàu có mới có cơ hội tham gia thị trường xuất khẩu đòi hỏi chứng nhận.

Ông Deny Mulyono, Chủ tịch Hiệp hội Nhà máy thức ăn Indonesia, khẳng định rằng các tiêu chuẩn toàn cầu thường bị coi là "lý tưởng, không thực tế", khiến các nông hộ nhỏ không thể tuân thủ. Điều này lý giải tại sao ước tính chưa đến 10% tổng số nông dân nuôi trồng thủy sản trên thế giới có chứng nhận toàn cầu. Hơn nữa, sự phức tạp khi phải tuân thủ nhiều hệ thống chứng nhận khác nhau (như ASC, GlobalG.A.P., BAP) gây ra "gánh nặng" và chi phí lớn cho các trang trại và nhà máy chế biến, đặc biệt khi họ cần xuất khẩu sang các thị trường yêu cầu chứng nhận khác nhau.

Thách thức kinh tế còn kéo dài sang khía cạnh quản lý và duy trì. Bà Bùi Thị Thu Hiền, đại diện Viet GAP đã nêu bật thực tế rằng, dù nhà nước có thể cấp kinh phí hỗ trợ ban đầu để đạt chứng nhận (ví dụ: 100-200 triệu đồng), việc duy trì chứng nhận sau đó là một "bài toán khó" đối với các hộ nuôi nhỏ. Việc duy trì này đòi hỏi nhận thức liên tục, hệ thống quản lý và nhân sự được đào tạo bài bản, điều mà các doanh nghiệp nhỏ khó lòng đáp ứng được. Thậm chí, ngay cả những vấn đề kỹ thuật như dịch bệnh tôm cũng làm cho nông dân "không thực sự quan tâm đến chứng nhận" mà chỉ tập trung vào việc sống sót.

Để vượt qua những rào cản này, ngành thủy sản biển cần tìm kiếm các giải pháp tài chính và cơ cấu hiệu quả, trong đó động lực thị trường đóng vai trò then chốt. Các chương trình cải tiến nuôi trồng thủy sản (AIP) được thiết lập như một khuôn khổ có cấu trúc để giúp nông dân, nhưng các chương trình này cần phải được "người mua công nhận" để tạo ra động lực kinh tế cho nông dân nhỏ. Nếu không có sự công nhận từ thị trường, nông dân không thể biện minh cho khoản đầu tư cải tiến của mình.

Rebeca F. Andong từ Blue Seas, Philippines đã đưa ra ví dụ về Tiêu chuẩn Thu mua Thủy sản Có Trách nhiệm (RSS), một công cụ đánh giá chuỗi cung ứng, được Tập đoàn khách sạn Marriott ở Philippines chấp nhận là đáp ứng cam kết bền vững của họ, ngay cả khi sản phẩm chưa có chứng nhận chính thức, cho thấy sự công nhận thị trường có thể là "điểm khởi đầu" để khuyến khích cải tiến.

Về mặt tài chính, các nguồn vốn thay thế là rất quan trọng. Ông Retno Nuraini, Aquarev, một công ty khởi nghiệp ở Indonesia, đã nhận được "quỹ hỗ trợ kỹ thuật" từ nhà đầu tư và đang tích cực tìm kiếm các khoản tài trợ quốc tế khác, như quỹ Ocean hoặc Coastal. Bên cạnh đó, việc áp dụng các mô hình hợp tác hoặc chia sẻ chi phí cũng được khuyến khích.

Các tổ chức chứng nhận đang thúc đẩy các mô hình "chứng nhận theo nhóm" (group certification) hoặc "đa địa điểm" (multi-site option) để nhiều trang trại có thể tham gia cùng nhau và "chia sẻ chi phí kiểm toán". Denny cũng đề cập đến việc tạo ra "mô hình kinh doanh hợp tác xã" giúp các hộ nuôi nhỏ tiếp cận nguồn thức ăn và giống chất lượng tốt hơn.

Cuối cùng, dù chi phí chứng nhận toàn cầu là một vấn đề đau đầu, các nhà sản xuất và cơ quan chứng nhận cần phải làm việc cùng nhau, ví dụ như thông qua sự hợp tác giữa các tổ chức như ASC, GSA và GlobalG.A.P., để "hài hòa hóa" các tiêu chuẩn nhằm giảm bớt gánh nặng về tài liệu và kiểm toán chồng chéo. Nỗ lực chung này là cần thiết để đảm bảo rằng tính bền vững không chỉ là mục tiêu về môi trường và xã hội, mà còn là mục tiêu "có lợi nhuận kinh tế" cho người nông dân.

Hội đồng Xuất khẩu Đậu nành Hoa Kỳ (USSEC) là một tổ chức thông qua đổi mới, phát triển bền vững và hợp tác kết nối nông dân với thị trường toàn cầu. Các thành viên USSEC đại diện cho chuỗi cung ứng đậu nành, bao gồm nông dân trồng đậu nành, nhà chế biến, đơn vị vận chuyển hàng hóa, đơn vị kinh doanh, các doanh nghiệp nông nghiệp liên kết và các tổ chức nông nghiệp. USSEC được tài trợ bởi chương trình kiểm tra đậu nành Hoa Kỳ, các quỹ đối ứng của Cơ quan Nông nghiệp Nước ngoài (FAS) thuộc Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ (USDA), và ngành công nghiệp.

Quân Bảo