Tương lai việc làm ở Việt Nam dưới làn sóng công nghệ

Theo báo cáo mới nhất của Ngân hàng Thế giới (World Bank) năm 2025, chỉ khoảng 10% việc làm ở khu vực Đông Á Thái Bình Dương, bao gồm Việt Nam, bổ trợ trực tiếp cho AI. Tại Việt Nam, nơi chuỗi sản xuất và lao động phổ thông chiếm tỷ lệ lớn, làn sóng này vừa mở ra cơ hội lớn cho tăng trưởng, vừa đặt ra câu hỏi gay gắt về tương lai việc làm.

Những ngành nghề bị ảnh hưởng

AI đang tấn công mạnh mẽ vào các ngành phụ thuộc lao động thủ công. Tại Việt Nam, nơi sản xuất chiếm tỷ trọng lớn trong GDP, tự động hóa đe dọa thay thế 70% việc làm có nguy cơ cao, theo báo cáo Kearney năm 2023. Các tập đoàn như Samsung và Foxconn đã đầu tư hàng tỷ đô la vào nhà máy tự động hóa, dẫn đến sa thải hàng nghìn công nhân ở lĩnh vực lắp ráp điện tử.

Bên cạnh đó, chuyên gia từ Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) cảnh báo rằng, đến năm 2028, khoảng 6,6 triệu lao động nông nghiệp ở ASEAN, trong đó Việt Nam chiếm phần lớn, có thể mất việc do máy bay không người lái và hệ thống AI giám sát cây trồng. Ở Indonesia láng giềng, các nhà sản xuất giày dép như Nike đã cắt giảm nhân sự vì tự động hóa, và xu hướng tương tự đang lan sang Việt Nam với mức lương lao động chỉ 3,1 đô la Mỹ mỗi giờ.

Không dừng lại ở sản xuất và nông nghiệp, dịch vụ khách hàng cũng chịu tác động nặng nề. Báo cáo Goldman Sachs năm 2023 dự đoán 300 triệu việc làm toàn cầu có nguy cơ, với 46% thuộc lĩnh vực hành chính và hỗ trợ khách hàng. Tại Việt Nam, các ngân hàng như DBS đã chuyển sang chatbot AI, dẫn đến cắt giảm hàng nghìn vị trí. Theo báo cáo ILO năm 2025, một phần tư việc làm toàn cầu có thể bị biến đổi bởi AI sinh tạo (GenAI), và Việt Nam không ngoại lệ. Những công việc lặp lại như nhập liệu, thu ngân hay thiết kế đồ họa cơ bản đang dần bị thay thế bởi công cụ như ChatGPT hoặc phần mềm tự động.

Tuy nhiên, AI không chỉ là mối đe dọa. Nó còn tạo ra cơ hội mới, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Báo cáo của Amazon Web Services (AWS) năm 2025 cho thấy lao động Việt Nam có kỹ năng AI có thể tăng lương hơn 25%. Theo Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) năm 2023, AI có thể tạo 97 triệu việc làm mới toàn cầu đến năm 2025, trong khi loại bỏ 85 triệu. Tại Việt Nam, báo cáo ILO năm 2025 ước tính AI có thể đóng góp thêm 12% GDP, tương đương 79,3 tỷ đô la Mỹ vào năm 2030. Các lĩnh vực như giáo dục, y tế và năng lượng tái tạo sẽ phát triển mạnh. Ví dụ, Việt Nam cần thêm 4 triệu giáo viên đến năm 2030, và AI chỉ bổ trợ chứ không thay thế yếu tố con người như sự đồng cảm và hướng dẫn văn hóa, theo Education International.

Để thích ứng với tương lai công việc

GS Hồ Phạm Minh Nhật, nhà khoa học tại Đại học Texas (Mỹ), nhấn mạnh rằng AI mở ra tiềm năng lớn cho sinh viên Việt Nam. Ông chia sẻ: “Đối với sinh viên Việt Nam, tôi cho rằng có ba nhóm lĩnh vực tiềm năng nhất: Mô hình nền tảng và AGI, AI ứng dụng trong công nghiệp tự động hóa, và AI trong chăm sóc sức khỏe”. Ông cũng chỉ ra khoảng trống giữa lý thuyết và thực tế: “Dữ liệu thực tế không hoàn hảo như lý thuyết, và triển khai AI đòi hỏi kỹ năng MLOps mà giảng đường thường thiếu”. Để thu hẹp, ông đề xuất phối hợp giữa các trường đại học và doanh nghiệp, như sử dụng dữ liệu thực tế trong đồ án.

Tương tự, ông Vũ Ngọc Quyết, nhà sáng lập LOCA AI, nhìn nhận AI như “cầu nối” giúp doanh nghiệp Việt hội nhập toàn cầu. Ông cho rằng, việc tích hợp Deep Learning và NLP để dịch liên tục, giúp doanh nghiệp sản xuất phối hợp với chuyên gia quốc tế mà không gặp rào cản ngôn ngữ. Điều này đặc biệt hữu ích khi 78% doanh nghiệp nhỏ Việt Nam gặp khó khăn trong giao dịch quốc tế, theo Ngân hàng Thế giới. Ông nhấn mạnh: “AI không chỉ dịch mà còn tối ưu toàn bộ mạch văn, tiết kiệm chi phí và thời gian”.

Trong khi đó, ông Dương Thanh Sơn, Chủ tịch Học viện ABM BECA, cảnh báo doanh nghiệp phải hành động nhanh: “Thế giới đang thay đổi nhanh hơn bộ máy quản trị truyền thống. AI khiến chu kỳ đổi mới rút ngắn gấp 5–10 lần”. Ông cũng đề xuất ba trục: Nâng cao nhận thức lãnh đạo, triển khai trợ lý AI 360°, và chính quyền đồng hành qua chính sách hỗ trợ. “AI không lấy đi cơ hội, mà trao cho những ai biết ứng dụng”, ông nói.

Nhìn chung, AI và tự động hóa là làn sóng không thể dừng. Ở Việt Nam, câu hỏi không còn là “liệu AI có đến hay không”, mà là “chúng ta chọn cách thích nghi như thế nào”. Nếu chỉ đối mặt bằng biện pháp ngăn chặn, nhiều lao động sẽ mất cơ hội. Nếu đặt con người tại trung tâm, thông qua đào tạo, chính sách hỗ trợ và chuyển đổi lãnh đạo, AI có thể trở thành đòn bẩy đưa Việt Nam từ “nơi sản xuất” thành “nơi sáng tạo giá trị”.

Để thích ứng, lao động Việt Nam cần học tập suốt đời. Báo cáo World Bank năm 2025 nhấn mạnh nâng cao kỹ năng số, lập trình và phân tích dữ liệu. Như GS Hồ Phạm Minh Nhật cũng đưa ra lời khuyên: “Người trẻ nên tận dụng nền tảng toán vững, kết hợp tư duy ứng dụng và kỹ năng mềm quốc tế”.

Nguyễn Chuẩn