Căng thẳng thương mại Mỹ-Trung leo thang, điều gì sẽ ra xảy ra?

Chưa đầy một tháng trước thềm cuộc gặp dự kiến giữa Tổng thống Donald Trump và Chủ tịch Tập Cận Bình bên lề Hội nghị Thượng đỉnh APEC tại Hàn Quốc, căng thẳng thương Mỹ-Trung lại leo thang.

Động thái mới của Trung Quốc

Ngày 9/10, Bộ Thương mại Trung Quốc công bố chính sách kiểm soát xuất khẩu mới có hiệu lực từ 8/11 - đánh dấu bước ngoặt lớn so với thế bị động trước đây trong chiến tranh công nghệ với Mỹ.

Mike Froman, Chủ tịch Hội đồng Đối ngoại Hoa Kỳ, nhận xét: “Hôm qua, Bộ Thương mại Trung Quốc đã đảo ngược học thuyết ‘sân nhỏ, rào cao’ của Mỹ và công bố chính sách mới có thể gọi là “quảng trường lớn, tường thành cao.”

Với quy định mới, Trung Quốc không chỉ kiểm soát xuất khẩu các vật liệu thiết yếu như gallium, germanium, graphite và tungsten — vốn đã bị hạn chế trong năm qua — mà nay còn mở rộng sang nam châm đất hiếm và các công nghệ chế biến có liên quan.

Đặc biệt, bất kỳ sản phẩm nào chứa tối thiểu 0,1% đất hiếm nặng có nguồn gốc Trung Quốc, hoặc sử dụng công nghệ khai thác và chế tạo của Trung Quốc, đều phải có giấy phép xuất khẩu của Bắc Kinh.

Theo các chuyên gia, hầu hết các hoạt động hoặc thực thể liên quan tới nghiên cứu quân sự của Mỹ nhiều khả năng sẽ bị từ chối. Điều này đồng nghĩa với việc Trung Quốc thiết lập quyền kiểm soát không chỉ với nguyên liệu thô, mà cả với tri thức và công nghệ giúp tái sản xuất chúng.

Rush Doshi, chuyên gia về Trung Quốc tại Nhà Trắng thời Biden, gọi đây là “FDPR (Quy tắc Sản phẩm Trực tiếp Nước ngoài) phiên bản Trung Quốc” — một cách phản đòn chiến lược mà Mỹ từng dùng để bóp nghẹt khả năng tiếp cận công nghệ chip của Bắc Kinh.

Các nhà quan sát cho rằng với động thái mới, Bắc Kinh đã chuyển từ vị trí phòng thủ sang chủ động áp đặt các “nút thắt cổ chai” lên chuỗi cung ứng toàn cầu. Điều này đặc biệt đáng lo với Mỹ trong bối cảnh ngành sản xuất chip, xe điện và năng lượng tái tạo đều phụ thuộc sâu sắc vào những nguyên liệu mà Trung Quốc đang thống trị toàn cầu về tinh luyện: nickel, cobalt, gallium, germanium, graphite, và đất hiếm.

Mỹ đáp trả với thuế quan 100%

Ngay sau thông tin từ Bắc Kinh, Tổng thống Donald Trump đã phản ứng mạnh mẽ, đe dọa áp thuế nhập khẩu 100% lên hàng hóa Trung Quốc, cùng với kiểm soát xuất khẩu tất cả phần mềm “trọng yếu” của Mỹ bắt đầu từ ngày 1/11. Trên mạng xã hội, ông viết: “Trung Quốc vừa gửi một bức thư vô cùng thù địch đến toàn thế giới. Họ sẽ áp đặt kiểm soát xuất khẩu đối với gần như mọi sản phẩm họ sản xuất — và thậm chí cả những thứ họ không sản xuất.”

Ông ám chỉ rằng đây có thể là đòn “mặc cả” để giành lợi thế trước hội nghị thượng đỉnh, và cho biết vẫn có thể gặp ông Tập nếu Trung Quốc rút lại các hạn chế mới. “Đó là lý do tôi chọn ngày 1/11. Chúng ta sẽ xem chuyện gì xảy ra.”

Những căng thẳng bất ngờ đã kích hoạt làn sóng bán tháo trên thị trường tài chính. Chỉ số S&P 500 giảm 2,7% — đợt sụt giảm mạnh nhất kể từ khi ông Trump công bố thuế đối ứng. Nasdaq 100 mất 3,5%, dẫn đầu là nhóm công nghệ và tiêu dùng lớn như Tesla, Amazon và Nvidia.

Dan Greenhaus, chuyên gia tại Solus Alternative Asset Management, nhận xét: “Cụm từ ‘tăng mạnh thuế quan’ lập tức khiến thị trường lo ngại rằng trạng thái cân bằng mong manh đã bị phá vỡ.”

Chỉ trong phiên giao dịch vừa qua, hơn 420 cổ phiếu trong S&P 500 giảm giá; chỉ số VIX — thước đo tâm lý sợ hãi — vượt mốc 20; VVIX, đo biến động của chính chỉ số VIX, chạm mức cao nhất kể từ tháng 4.

Những mã cổ phiếu có liên quan đến chuỗi cung ứng Trung Quốc cũng lao dốc. Qualcomm mất 7,3% sau khi Trung Quốc mở điều tra chống độc quyền về thương vụ sáp nhập Autotalks.

Điều gì ở phía trước?

Quan hệ thương mại Mỹ – Trung có thể không đổ vỡ hoàn toàn, nhưng sự bất ổn đã trở thành bình thường mới. Theo các chuyên gia, các doanh nghiệp toàn cầu buộc phải điều chỉnh chuỗi cung ứng, chính phủ các nước khác rơi vào thế tiến thoái lưỡng nan, còn nhà đầu tư phải học cách thích nghi với các tuyên bố trên mạng xã hội như thể đó là chỉ số kinh tế vĩ mô mới.

Chỉ trong một ngày giao dịch sau thông báo, khoảng 1,5 nghìn tỷ USD vốn hóa thị trường chứng khoán Mỹ đã “bốc hơi”, trong khi thị trường tiền điện tử cũng mất thêm khoảng 200 tỷ USD, theo dữ liệu của CoinMarketCap và BeInCrypto.

Trong Phòng Bầu dục, ông Trump đã gợi ý có thể hạn chế cả xuất khẩu linh kiện máy bay và thiết bị cảng. Văn phòng Đại diện Thương mại Mỹ (USTR) cũng công bố mức thuế 100% mới với thiết bị bốc dỡ cảng sản xuất tại Trung Quốc.

Trong khi đó, phía Mỹ cũng đang tìm cách giảm thiệt hại từ lệnh cấm của Trung Quốc. Bộ Nông nghiệp Mỹ đề xuất tăng tiêu thụ đậu tương trong nước, đàm phán mở rộng thị trường tại Việt Nam, Campuchia. Dù vậy, thị trường Trung Quốc là quá lớn để có ngay các phương án thay thế. Hợp đồng tương lai đậu tương Chicago đã giảm gần 2%.

Bắc Kinh không chỉ nhắm vào công ty công nghệ Mỹ như Qualcomm hay MP Materials mà còn áp các mức thuế mới với tàu Mỹ, điều tra các thương vụ M&A, và có thể tiếp tục giới hạn xuất khẩu tài nguyên chiến lược. Đáng chú ý, nhiều biện pháp mới của Trung Quốc sẽ chỉ có hiệu lực sau ngày 8/11 — tức sau thời điểm diễn ra cuộc gặp giữa ông Trump và ông Tập — càng cho thấy yếu tố chiến thuật trong động thái lần này.

Bà Wendy Cutler, cựu đàm phán thương mại Mỹ, cảnh báo: “Những động thái ăn miếng trả miếng này cho thấy sự mong manh của quan hệ song phương. Không có gì đảm bảo rằng lý trí sẽ thắng thế để giúp hạ nhiệt căng thẳng kịp thời trước cuộc gặp.”

Trường Đặng