Truyền thông an toàn số: Bài học từ Mỹ, Singapore và cơ hội cho Việt Nam

Trong nhiều năm, truyền thông về an toàn mạng tại Việt Nam chủ yếu dừng lại ở mức cảnh báo và khuyến nghị. Những thông điệp như “Cẩn thận kẻ gian”, “Không nhấp vào link lạ” hay “Không cung cấp thông tin cá nhân” xuất hiện dày đặc, nhưng chưa đủ sức tăng “hệ miễn dịch số” cho cộng đồng.

Các chuyên gia an toàn thông tin nhận định, truyền thông không nên dừng lại ở tính năng tuyên truyền một chiều, mà phải trở thành công cụ phòng ngừa tội phạm chủ động. Nghĩa là thay vì chỉ chia sẻ thông tin, một chiến dịch bài bản sẽ bao gồm hướng dẫn hành động. Mỗi công dân cần được huấn luyện để nhận biết và phản ứng trước các kịch bản lừa đảo như một “người gác cổng kỹ thuật số” thực thụ.

Bài học trên thế giới: Từ “Stop. Think. Connect.” đến “I can ACT”

Không phải ngẫu nhiên mà nhiều quốc gia đã nâng tầm truyền thông chống lừa đảo thành chiến dịch quốc gia.

Tại Mỹ, “Stop. Think. Connect.” do Bộ An ninh nội địa khởi xướng đã thành công nhờ thông điệp cực kỳ đơn giản: “Dừng lại. Suy nghĩ. Rồi kết nối.” Nhờ đó, 96% người Mỹ cảm thấy có trách nhiệm cá nhân với an toàn mạng, và 93% tin rằng hành động của họ có thể bảo vệ không chỉ bạn bè, gia đình mà còn giúp cho mạng Internet an toàn hơn trên toàn thế giới.

Còn Singapore lại chọn cách tiếp cận “pháp lý hóa và công nghệ hóa” vấn đề. Chiến dịch “I can ACT against scams” (Tôi có thể hành động chống lừa đảo) khuyến khích người dân ACT (Add - thêm ứng dụng ScamShield, Check - kiểm tra dấu hiệu lừa đảo qua nguồn chính thức và Tell - báo cáo với cơ quan chức năng, gia đình và bạn bè).

Ứng dụng ScamShield của Chính phủ giúp chặn cuộc gọi và tin nhắn lừa đảo, trong khi cơ chế “kill-switch” cho phép người dân tạm thời khóa tài khoản ngân hàng khi nghi ngờ bị chiếm đoạt.

Quan trọng hơn, Singapore thành lập Anti-Scam Command (ASCom), một “trung tâm phản ứng nhanh” phối hợp giữa cảnh sát và ngân hàng, có thể phong tỏa tài khoản chỉ trong vài phút. Nhờ đó, nửa đầu 2025, quốc đảo này giảm được 26% số vụ lừa đảo và 12,6% tổng thiệt hại.

Còn Australia lại chọn hướng giáo dục sớm với chương trình “CyberSmart”, đưa an toàn số vào trường học như một kỹ năng sống. Trẻ em được dạy cách nhận diện tin giả, bảo vệ dữ liệu và giữ thái độ bình tĩnh khi gặp rủi ro trên mạng. Chính phủ nước này thậm chí lập hẳn một cơ quan độc lập, eSafety Commissioner, chuyên xử lý nội dung độc hại và điều phối giáo dục kỹ năng số toàn dân.

Việt Nam có thể phát động chiến dịch tương tự không?

Câu trả lời là có và cần làm ngay.

Với thiệt hại 18.900 tỉ đồng năm 2024, lừa đảo trực tuyến không chỉ là vấn đề an ninh mạng mà đã trở thành vấn đề an ninh kinh tế-xã hội. Nếu lập một chiến dịch quốc gia (có thể đặt tên là “An toàn số cho mọi người”), Chính phủ Việt Nam không chỉ đưa ra thông điệp cảnh báo người dân, mà còn thúc đẩy hành động để tạo rào chắn thực sự.

Mô hình hợp tác tối ưu là liên minh công - tư, nơi Bộ Công an (Cục An ninh mạng và phòng, chống tội phạm sử dụng công nghệ cao) chịu trách nhiệm chuyên môn và kịch bản tội phạm, còn ngân hàng, công ty viễn thông và các nền tảng mạng xã hội đóng vai trò “tuyến đầu kỹ thuật số”.

Nếu Singapore có ASCom, Việt Nam hoàn toàn có thể xây dựng một “Anti-Scam Vietnam Command”, trung tâm phản ứng nhanh giữa cơ quan công an và ngân hàng để phong tỏa giao dịch đáng ngờ trong vài phút, thay vì vài ngày.

Truyền thông đa tầng: Báo chí - Người ảnh hưởng - Nền tảng số

Một chiến dịch chống lừa đảo hiệu quả phải biết “tận dụng được nhiều tiếng nói”.

Báo chí là trụ cột cung cấp thông tin chính thống và xác thực từ cơ quan công an, giúp người dân nhận biết tin giả và kênh chính thức. Người ảnh hưởng (influencer/KOL) là “bộ khuếch đại cảm xúc”, đưa thông điệp an toàn số đến giới trẻ bằng ngôn ngữ đời thường, gần gũi và lan tỏa.

Và cuối cùng, các nền tảng mạng xã hội như Zalo, TikTok, Facebook, Instagram, Threads phải đóng vai trò đồng tác chiến, không chỉ gỡ bỏ nội dung lừa đảo mà còn chủ động cảnh báo người dùng bằng thông báo pop-up, tin nhắn tự động, hoặc hashtag cảnh báo (#AnToanSoChoMoiNguoi, #StopScams).

Có thể xây dựng một “ngân hàng kịch bản tội phạm” (scam scenario bank) để các KOL, nhà báo và doanh nghiệp sử dụng khi sản xuất nội dung cảnh báo, đảm bảo tính thống nhất và chính xác của thông tin.

“CHẬM MÀ CHẮC” - khung hành động Việt hóa

Thông điệp “CHẬM MÀ CHẮC”, phiên bản Việt hóa của khung hành động ACT (Add - Check - Tell) tại Singapore, có thể trở thành hạt nhân hành vi của chiến dịch “An toàn số cho mọi người”. Thay vì dừng ở cảnh báo, khung “CHẬM MÀ CHẮC” hướng đến việc hình thành phản xạ hành động cụ thể cho người dân trong môi trường số.

Ba bước được đề xuất gồm: THÊM lá chắn kỹ thuật - cài đặt ứng dụng chặn tin nhắn và cuộc gọi lừa đảo như ScamShield Vietnam; CHẮC CHẮN kiểm chứng - luôn xác minh thông tin qua đường dây nóng chính thức, không vội vàng chuyển tiền; và THÔNG BÁO ngay - báo cơ quan công an, ngân hàng hoặc qua ứng dụng quốc gia khi phát hiện dấu hiệu lừa đảo.

Đây không chỉ là khẩu hiệu truyền thông, mà còn là một khung hành động gắn liền với công cụ thực tế: từ ứng dụng bảo vệ, chatbot cảnh báo đến cơ chế phong tỏa tài khoản tức thì.

Từ truyền thông tới chính sách quốc gia

Để bền vững, “An toàn số cho mọi người” nên được thể chế hóa như một phần của Chiến lược quốc gia về phát triển kinh tế số và xã hội số định hướng đến năm 2030, thay vì chỉ là phong trào ngắn hạn.

Cần có khung pháp lý với phản ứng nhanh, cho phép ngân hàng và cơ quan chức năng phong tỏa tài khoản trong trường hợp khẩn cấp. Đồng thời, Việt Nam nên cân nhắc thành lập một cơ quan an toàn số quốc gia tương tự eSafety Commissioner của Australia, chịu trách nhiệm quản lý nội dung nguy hại, lừa đảo và giáo dục kỹ năng số cho người dân.

Cuối cùng, điều cốt lõi vẫn là giáo dục kỹ năng số toàn dân, đặc biệt với người cao tuổi và học sinh, những nhóm dễ bị tổn thương nhất. Khi người dân hiểu rằng an toàn mạng là trách nhiệm của từng cá nhân, không chỉ là việc của cơ quan nhà nước, lá chắn cộng đồng mới thật sự hình thành và phát huy hiệu quả.

Không chỉ là chiến dịch, mà là cam kết quốc gia

“An toàn số cho mọi người” không chỉ là khẩu hiệu, đó phải là cam kết quốc gia bảo vệ người dân trong không gian số.

Khi mỗi tin nhắn lừa đảo có thể gây ra tổn thất hàng tỉ đồng, khi nạn nhân không chỉ mất tiền mà còn mất niềm tin vào chuyển đổi số, thì truyền thông không thể đứng ngoài cuộc. Truyền thông phải trở thành tuyến phòng thủ đầu tiên, nơi mỗi bài báo, mỗi video, mỗi cảnh báo đều góp phần ngăn chặn một vụ việc có thể xảy ra.

Chiến dịch “An toàn số cho mọi người”, được dẫn dắt bởi nhà nước, có sự đồng hành của doanh nghiệp, báo chí và cộng đồng, chính là bước đi cần thiết để Việt Nam trở thành một quốc gia an toàn số, nhân văn và vững mạnh trong kỷ nguyên dữ liệu.

(*) Giảng viên ngành Truyền thông chuyên nghiệp, Đại học RMIT Việt Nam

Tiến sĩ Bùi Quốc Liêm (*)