Đối ngoại

Đông Nam Á đang đứng trước một năm 2026 mang tính bước ngoặt khi bối cảnh địa chính trị toàn cầu đang trở nên phức tạp hơn. Nhận định về vấn đề này, ông Andrew Hammond, cộng tác viên tại LSE IDEAS, Trường Kinh tế London cho biết: "Yếu tố làm thay đổi cuộc chơi lớn nhất trong các vấn đề toàn cầu chính là sự trỗi dậy của Trung Quốc như một siêu cường. Cuộc cạnh tranh địa chính trị giữa Trung Quốc và Mỹ đã đưa ASEAN trở thành trung tâm của cạnh tranh kinh tế và chính trị toàn cầu".

Trung Quốc hiện đã vượt Mỹ để trở thành nền kinh tế lớn nhất thế giới xét theo sức mua tương đương (PPP), và chỉ trong tuần trước đã trở thành quốc gia đầu tiên báo cáo thặng dư thương mại vượt mức 1.000 tỷ USD, một con số được các chuyên gia nhận định là đáng kinh ngạc.

Morgan Stanley gần đây dự báo rằng đến năm 2030, thị phần xuất khẩu toàn cầu của Trung Quốc có thể đạt 16,5%, tăng từ khoảng 15% hiện nay, nhờ vào sản xuất công nghệ cao và các lĩnh vực tăng trưởng nhanh như robot, xe điện và pin.

Do đó, ông Hammond nói rằng, sự trỗi dậy của Trung Quốc tất yếu đang tạo ra ảnh hưởng sâu rộng đến địa kinh tế và quan hệ quốc tế nói chung, trong đó có ASEAN.

Tuy nhiên, sự phụ thuộc ngày càng lớn vào xuất khẩu cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro. Như Giám đốc điều hành Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) Kristalina Georgieva đã lưu ý, việc Trung Quốc quá phụ thuộc vào xuất khẩu có thể kích hoạt các biện pháp đối phó từ các đối tác thương mại nhằm hạn chế nhập khẩu.

Bà Georgieva cho rằng: “Trung Quốc hiện đã quá lớn để có thể tiếp tục dựa vào xuất khẩu như một động lực tăng trưởng… trong khi nước này sở hữu một thị trường nội địa khổng lồ, có thể trở thành nguồn tăng trưởng quan trọng trong những năm tới”.

Vấn đề này đã được các nhà lãnh đạo Trung Quốc thảo luận vào tháng 10 tại kỳ họp Đại hội đảng toàn quốc lần thứ tư, trước khi xây dựng kế hoạch 5 năm tiếp theo. Những mục tiêu then chốt bao gồm tái cân bằng nền kinh tế, giảm sự phụ thuộc nặng nề không chỉ vào xuất khẩu mà còn vào đầu tư hạ tầng.

Chuyên gia này chỉ ra, việc Trung Quốc gia tăng xuất khẩu sang ASEAN không phải là diễn biến mới, bất chấp những nhận định gần đây cho rằng khu vực sẽ hứng chịu một “cú sốc xuất khẩu” vào năm 2025. Chiến lược An ninh Quốc gia mới của Mỹ, văn kiện chỉ nhắc đến Đông Nam Á hai lần trong 32 trang mô tả khu vực này là thị trường hấp thụ “năng lực dư thừa khổng lồ” của Trung Quốc.

Tuy nhiên, sự tập trung của Bắc Kinh vào ASEAN đã tăng tốc từ sớm hơn nhiều, ngay sau những căng thẳng thương mại trong nhiệm kỳ đầu của Tổng thống Mỹ Donald Trump giai đoạn 2017–2021.

Dù các dòng chảy kinh tế gia tăng từ Trung Quốc đã tạo ra nhiều việc làm và giúp ASEAN hội nhập sâu hơn vào chuỗi cung ứng toàn cầu, nhưng cũng gây ra những xáo trộn đáng kể.

Viện nghiên cứu K-Research của Thái Lan cho biết, từ năm 2021 đến 2024, mỗi tháng có hơn 100 doanh nghiệp tại nước này, chủ yếu là doanh nghiệp nhỏ và vừa, phải đóng cửa. Phần lớn các doanh nghiệp này hoạt động trong lĩnh vực điện tử, dệt may, ô tô và thép - những ngành đang chịu sự cạnh tranh gay gắt từ hàng hóa Trung Quốc giá rẻ.

Thực tế này cho thấy sự trỗi dậy của Trung Quốc mang đến những hệ quả đan xen, cả về kinh tế lẫn chính trị, ở cấp độ khu vực và toàn cầu. Ở tầm vĩ mô, Trung Quốc vừa có thể tiếp tục là nguồn căng thẳng ngày càng lớn với Mỹ như hiện nay, vừa có thể phát triển thành một mối quan hệ hợp tác hiệu quả hơn, như nhiều nhà hoạch định chính sách vẫn kỳ vọng.

Cạnh tranh song phương sẽ đặc biệt gia tăng nếu sức mạnh kinh tế và quân sự của Trung Quốc tiếp tục tăng nhanh, cùng với việc Bắc Kinh theo đuổi một chính sách đối ngoại ngày càng cứng rắn, bao gồm cả với các quốc gia láng giềng châu Á.

Dù vậy, ông Hammond đánh giá, vẫn tồn tại khả năng dù mong manh về một mối quan hệ G2 hợp tác hơn, tương tự như những giai đoạn trong các nhiệm kỳ Tổng thống Mỹ trước đây, đặc biệt trong các vấn đề “mềm” như biến đổi khí hậu.

Chính sự bất định trong quan hệ Mỹ – Trung là yếu tố chi phối phần lớn cục diện quốc tế năm 2026 và xa hơn nữa. Việc quản lý hệ thống kinh tế - chính trị toàn cầu ngày nay ngày càng phức tạp và có thể sẽ phụ thuộc nhiều hơn vào sự hợp tác giữa các cường quốc, cả đối thủ lẫn đồng minh, trong đó mối quan hệ giữa Bắc Kinh và Washington giữ vai trò trung tâm.

Dù năm 2026 nhiều khả năng tiếp tục chứng kiến căng thẳng chính trị ở mức cao, bức tranh quốc tế hiện tại vẫn chứa đựng những yếu tố đáng để lạc quan. Những tiến bộ trong công nghệ, y tế và khả năng tiếp cận tri thức của nhân loại có thể thúc đẩy một làn sóng phát triển toàn cầu mới trong kỷ nguyên hậu đại dịch.

Bên cạnh đó, môi trường toàn cầu đương đại cũng mở ra nhiều cơ hội để củng cố ổn định và nâng đỡ trật tự quốc tế cũng như toàn cầu hóa.

Dù các thỏa thuận kinh tế đa phương quy mô lớn ngày càng khó đạt được, nhưng ngày 20/12 có thể chứng kiến lễ ký chính thức hiệp định thương mại giữa Liên minh châu Âu (EU) và Mercosur, gồm Brazil, Argentina, Uruguay và Paraguay nhằm hình thành một thị trường chung khoảng 800 triệu dân.

Thỏa thuận này tiếp nối các hiệp định lớn khác của thời đại, trong đó có Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP), chiếm khoảng 13% thương mại toàn cầu.

Khối CPTPP cũng bao gồm nhiều quốc gia ASEAN. Đây là khối thương mại lớn thứ ba thế giới và hiện Vương quốc Anh cũng đã gia nhập sau Hiệp định Thương mại Tự do Bắc Mỹ và Liên minh châu Âu.

Chủ nghĩa đa phương kinh tế này còn được củng cố bởi mạng lưới dày đặc các thể chế quốc tế được hình thành sau Thế chiến II, đặc biệt là Liên hợp quốc và vẫn duy trì được mức độ bền vững và tính chính danh đáng kể sau nhiều thập niên tồn tại.

Dù các thể chế này cần được cải cách, nhưng nhìn chung chúng vẫn đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì ổn định và ngoại giao quốc tế, đặc biệt với sự tham gia của năm cường quốc thường trực Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc.

Xét tổng thể, thế giới đang đứng trước nhiều cơ hội, chứ không chỉ toàn thách thức. ASEAN nằm ngay tại các đường đứt gãy của bức tranh kinh tế – chính trị đang biến đổi này, và sẽ ở vị trí hàng đầu chứng kiến một năm 2026 nhiều khả năng đầy sóng gió. Đây cũng là cơ hội cho ASEAN tái định hình vai trò của mình.

Cẩm Anh