Bất động sản

Thị trường xây dựng, từ chỗ quen với “giấy phép đầu vào”, đang phải thích ứng với một cách tiếp cận mới: doanh nghiệp tự công khai năng lực và chịu hậu kiểm. Trong khoảng trống chuyển tiếp ấy, nhu cầu về một công cụ sàng lọc đủ tin cậy, khách quan và minh bạch trở thành yêu cầu mang tính sống còn.

Khung pháp lý mới: nền tảng đã có, nhưng chưa đủ

Phát biểu tại Hội thảo "Đánh giá năng lực và xếp hạng doanh nghiệp các nhà thầu xây dựng Việt Nam" do Hiệp hội các nhà thầu xây dựng Việt Nam (VACC) tổ chức, đại diện Vinaconex, thẳng thắn nhìn nhận sự chênh lệch rất lớn về trình độ giữa các nhà thầu. Không ít doanh nghiệp quy mô nhỏ, năng lực tài chính mỏng, kinh nghiệm hạn chế nhưng vẫn tìm cách tham gia các dự án lớn thông qua liên danh, hoặc nhờ các mối quan hệ trong quá trình lựa chọn nhà thầu.

Hệ quả không khó nhận ra là nhiều công trình chậm tiến độ, phát sinh chi phí, thậm chí phải điều chỉnh tổng mức đầu tư. Một số dự án bị kéo dài nhiều năm không chỉ gây lãng phí nguồn lực xã hội mà còn bào mòn niềm tin của người dân đối với các công trình hạ tầng trọng điểm.

Ở góc độ quản lý nhà nước, năng lực nhà thầu không đồng đều khiến việc kiểm soát chất lượng công trình trở nên khó khăn hơn. Với chủ đầu tư, rủi ro lựa chọn nhầm đối tác yếu kém luôn hiện hữu, đặc biệt trong bối cảnh nhiều dự án phải áp dụng cơ chế chỉ định thầu hoặc lựa chọn theo tiêu chí đặc thù. Còn với xã hội, mỗi công trình chậm tiến độ hay kém chất lượng đều kéo theo chi phí cơ hội rất lớn cho nền kinh tế.

Luật Đấu thầu 2023 và Luật Xây dựng 2025 được đánh giá là bước tiến quan trọng trong quản lý hoạt động xây dựng. Luật Đấu thầu quy định khá rõ các tiêu chí đánh giá hồ sơ dự thầu, từ tài chính, kinh nghiệm đến kỹ thuật, nhân sự, thiết bị. Luật Xây dựng 2025 chuyển từ cơ chế “tiền kiểm” bằng chứng chỉ sang “tự công khai và hậu kiểm”, tăng trách nhiệm pháp lý của nhà thầu.

Tuy nhiên, khi đối chiếu với yêu cầu thực tế của các công trình trọng điểm quốc gia, nhiều khoảng trống vẫn lộ rõ. Pháp luật hiện hành chưa có tiêu chí cụ thể để đánh giá năng lực quản lý tổng thể của nhà thầu, từ quản trị tiến độ, quản trị rủi ro đến quản lý chuỗi cung ứng. Trong khi đó, không ít dự án chậm tiến độ lại xuất phát từ sự yếu kém trong khâu tổ chức và điều hành, chứ không đơn thuần là thiếu thiết bị hay nhân sự.

Về công nghệ, quy định mới chủ yếu dừng ở yêu cầu về máy móc, nhân lực, chưa đặt ra tiêu chí bắt buộc đối với việc ứng dụng các công nghệ hiện đại như BIM, trí tuệ nhân tạo trong quản lý dự án, vật liệu xanh hay công nghệ thi công tiên tiến. Trong khi đó, các dự án như sân bay Long Thành, metro hay đường sắt tốc độ cao đòi hỏi trình độ quản lý và công nghệ tiệm cận chuẩn mực quốc tế.

Năng lực tài chính và nhân lực cũng là những điểm còn bỏ ngỏ. Báo cáo tài chính được yêu cầu minh bạch hơn, nhưng chưa có cơ chế kiểm chứng độc lập về khả năng huy động vốn, sức chịu đựng trước biến động thị trường hay năng lực bảo lãnh tài chính. Về nhân lực, dù luật yêu cầu nhân sự chủ chốt có chứng chỉ hành nghề, song chưa có tiêu chí đánh giá quy mô, chất lượng đội ngũ kỹ sư, công nhân và năng lực đào tạo nội bộ, trong bối cảnh ngành xây dựng đang thiếu hụt hàng trăm nghìn lao động mỗi năm.

“Bộ lọc” cho thị trường

Từ những bất cập đó, Hiệp hội các Nhà thầu Xây dựng Việt Nam (VACC) đã đề xuất xây dựng Chương trình đánh giá năng lực và xếp hạng doanh nghiệp nhà thầu, một sáng kiến được kỳ vọng sẽ lấp khoảng trống sau khi chứng chỉ năng lực bị bãi bỏ.

Chủ tịch VACC Nguyễn Quốc Hiệp cho biết đây là lần đầu tiên ngành xây dựng Việt Nam có một hệ thống xếp hạng mang tính chuyên biệt, được xây dựng dựa trên kinh nghiệm của các ngành khác. Theo ông, xếp hạng không nhằm tạo ra thứ bậc hơn kém hay “phong danh hiệu”, mà hướng tới hình thành một cơ sở dữ liệu tham chiếu đáng tin cậy cho thị trường.

Điểm đáng chú ý là chương trình mang tính tự nguyện, mở rộng cho mọi doanh nghiệp có nhu cầu, không chỉ giới hạn trong phạm vi hội viên. Các nhà thầu được phân loại theo ba lĩnh vực chính: xây dựng dân dụng – công nghiệp, hạ tầng kỹ thuật và cơ điện (M&E), phản ánh sát hơn đặc thù hoạt động của doanh nghiệp.

Hệ thống tiêu chí được thiết kế theo hai tầng. Tầng bắt buộc là những điều kiện tiên quyết về tuân thủ pháp luật, nghĩa vụ bảo hiểm, an toàn và chất lượng trong ba năm gần nhất. Tầng đánh giá chi tiết gồm bốn trụ cột: năng lực kinh nghiệm, năng lực tài chính, hiệu quả sản xuất kinh doanh và uy tín quản trị doanh nghiệp. Doanh nghiệp đạt từ 70% tổng điểm trở lên sẽ được xếp hạng, trên cơ sở tự đánh giá và thẩm định của hội đồng độc lập.

Đáng chú ý, các nhà thầu không bị xếp hạng theo thứ tự 1–2–3 mà được công bố theo thứ tự alphabet, nhằm tránh tâm lý chạy theo thứ hạng, đồng thời nhấn mạnh vai trò tham chiếu hơn là cạnh tranh hình thức.

Từ góc độ quản lý đấu thầu, đại diện Cục Quản lý Đấu thầu (Bộ Tài chính) cho rằng xếp hạng nhà thầu có thể trở thành kênh thông tin hữu ích cho các dự án sử dụng vốn nhà nước, song điều kiện tiên quyết là phải bảo đảm tính khách quan, tránh nguy cơ “xin – cho” hoặc cạnh tranh không bình đẳng.

Chia sẻ kinh nghiệm từ Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh (PCI), ông Đậu Anh Tuấn – Phó Tổng Thư ký VCCI – nhấn mạnh xếp hạng nhà thầu là lĩnh vực nhạy cảm, tác động trực tiếp đến lợi ích doanh nghiệp. Nếu chỉ dựa vào hồ sơ tự khai mà thiếu khảo sát từ chủ đầu tư, thiếu cơ chế phản hồi và phúc tra, bảng xếp hạng khó có thể tạo được niềm tin cho thị trường.

Dẫn kinh nghiệm quốc tế, ông Tuấn cho biết nhiều quốc gia đã gắn xếp hạng nhà thầu với kết quả thực hiện dự án. Hàn Quốc phân hạng nhà thầu theo quy mô gói thầu để tránh “vượt trần” năng lực; Nhật Bản coi mỗi dự án hoàn thành là một “tài sản uy tín”; Anh thống nhất tiêu chí tiền kiểm thông qua Chuẩn Đánh giá Chung; còn Mỹ sử dụng hệ thống CPARS lưu trữ đánh giá định kỳ làm cơ sở bắt buộc cho các gói thầu tiếp theo.

Theo lộ trình, chương trình xếp hạng nhà thầu dự kiến hoàn thiện đề cương cuối năm 2025, triển khai tự đánh giá và thẩm định trong nửa đầu năm 2026 và công bố kết quả từ giữa đến cuối năm 2026. Chu kỳ đánh giá ba năm một lần, kinh phí đến từ nguồn của hiệp hội và đóng góp tự nguyện, nhằm bảo đảm tính độc lập.

Tuy nhiên, nhiều ý kiến cho rằng về dài hạn, việc đánh giá năng lực nhà thầu cần được nâng tầm thành một hệ thống mang tính quốc gia. Cơ sở dữ liệu tập trung, do cơ quan quản lý chuyên ngành chủ trì, sẽ giúp công khai năng lực nhà thầu, cập nhật thường xuyên và gắn chặt với kết quả thực hiện dự án. Khi đó, xếp hạng không chỉ là “bảng điểm”, mà trở thành công cụ điều tiết thị trường, buộc doanh nghiệp phải đầu tư nghiêm túc vào quản trị, công nghệ, tài chính và nhân lực.

Diệu Hoa