Pháp luật

Những diễn biến mới từ các vụ án kinh tế lớn liên quan đến tài sản công đang đặt ra một câu hỏi nghiêm túc cho cộng đồng doanh nghiệp: liệu các thương vụ mua bán, hợp tác đầu tư với doanh nghiệp Nhà nước (DNNN) hoặc việc tham gia các dự án có nguồn gốc tài sản công có thực sự “an toàn” về mặt pháp lý hay không. Vụ việc khu đất Bến Vân Đồn, nơi một tài sản có nguồn gốc Nhà nước được chuyển dịch thông qua nhiều lớp giao dịch, đã trở thành ví dụ điển hình cho rủi ro hình sự mà doanh nghiệp có thể đối mặt nếu chỉ tiếp cận giao dịch dưới góc độ thuần túy thương mại.

Rủi ro pháp lý

Trong nhiều năm, không ít doanh nghiệp cho rằng việc ký kết hợp đồng, nhận chuyển nhượng vốn hoặc tham gia liên doanh với DNNN là vấn đề dân sự - kinh tế, miễn là các giấy tờ hợp lệ và các bên tự nguyện. Tuy nhiên, pháp luật hình sự Việt Nam, đặc biệt là Điều 219 Bộ luật Hình sự, lại tiếp cận vấn đề theo một logic khác. Điều luật này không xử lý mọi sai phạm, nhưng khi đã xác định có thiệt hại thực tế cho Nhà nước chưa được khắc phục, thì rủi ro hình sự cho doanh nghiệp có thể được đặt ra, bất kể giao dịch được “khoác áo” hợp đồng kinh tế như thế nào.

Điểm then chốt cần được nhìn nhận rõ là Điều 219 là tội phạm có cấu thành vật chất. Yếu tố quyết định không nằm ở việc có sai sót thủ tục hay không, mà ở chỗ Nhà nước có thực sự bị thiệt hại hay không và phần thiệt hại đó còn tồn tại hay không. Trong thực tiễn, nhiều giao dịch kinh tế bị đẩy vào vòng xoáy hình sự do sự nhầm lẫn giữa “giá trị tài sản liên quan” và “thiệt hại thực tế”. Khi toàn bộ giá trị dự án hoặc khu đất bị coi là thiệt hại, thay vì chỉ phần chênh lệch hoặc phần thất thoát chưa được bù đắp, rủi ro pháp lý và rủi ro hình sự đối với doanh nghiệp gia tăng đáng kể.

Vụ Bến Vân Đồn cho thấy một đặc điểm quan trọng: tài sản công, dù đã được đưa vào doanh nghiệp dự án hay tham gia các cấu trúc đầu tư phức tạp, vẫn có thể bị “truy ngược” về bản chất sở hữu Nhà nước khi cơ quan tiến hành tố tụng xem xét hậu quả kinh tế. Khi cơ quan có thẩm quyền xác định rằng quá trình chuyển dịch tài sản đã làm Nhà nước mất đi một phần giá trị đáng kể và phần mất mát đó chưa được khắc phục, thì giao dịch không còn được nhìn nhận như một thương vụ kinh doanh thông thường, mà trở thành yếu tố làm phát sinh rủi ro hình sự cho doanh nghiệp liên quan.

Nhận diện và phòng ngừa

Từ góc độ doanh nghiệp tư nhân, rủi ro lớn nhất nằm ở chỗ họ có thể không phải là chủ thể quản lý tài sản công ban đầu, nhưng lại là bên hưởng lợi từ quá trình chuyển dịch. Trong bối cảnh đó, nếu không có sự chuẩn bị pháp lý đầy đủ, doanh nghiệp có thể bị xem xét trách nhiệm liên đới, thậm chí bị đặt trong vòng điều tra hình sự, dù mục tiêu ban đầu chỉ là đầu tư và sinh lợi hợp pháp. Đây chính là dạng rủi ro hình sự trong hoạt động đầu tư mà nhiều doanh nghiệp thường đánh giá thấp khi tham gia các thương vụ liên quan đến tài sản công.

Một thực tế khác cần được nhìn nhận là không phải mọi sai sót trong quản lý tài sản công đều mang bản chất hình sự. Nhiều sai lệch phát sinh từ sự khác biệt trong cách hiểu chính sách, phương pháp định giá hoặc yếu tố khách quan của thị trường. Những trường hợp này, nếu không gây ra thiệt hại ròng thực tế cho Nhà nước, về bản chất không phải là hành vi nguy hiểm cho xã hội theo nghĩa của luật hình sự. Tuy nhiên, khi thiệt hại đã phát sinh và còn tồn tại, pháp luật hình sự sẽ được kích hoạt, và khi đó, lập luận “đây chỉ là hoạt động kinh doanh” sẽ không còn đủ sức thuyết phục.

Đối với doanh nghiệp, bài học quan trọng không nằm ở việc né tránh hợp tác với DNNN hay các dự án có nguồn gốc tài sản công, mà ở việc thay đổi cách tiếp cận rủi ro. Trước mỗi thương vụ như vậy, doanh nghiệp cần đặt ra câu hỏi trọng tâm: giao dịch này có nguy cơ làm phát sinh thiệt hại ròng cho Nhà nước hay không. Việc thẩm định pháp lý vì thế không thể chỉ dừng ở kiểm tra hồ sơ và hợp đồng, mà phải đi sâu vào cơ chế xử lý tài sản công, quy trình định giá, thẩm quyền phê duyệt và khả năng thu hồi, bù đắp thiệt hại trong tương lai. Đây chính là cốt lõi của việc phòng ngừa rủi ro hình sự cho doanh nghiệp trong bối cảnh hiện nay.

Trong bối cảnh siết chặt kỷ luật quản lý tài sản công và tăng cường phòng, chống tham nhũng, xu hướng áp dụng Điều 219 Bộ luật Hình sự sẽ ngày càng nghiêm ngặt. Điều này đặt ra yêu cầu mới cho cộng đồng doanh nghiệp: muốn tham gia các thương vụ liên quan đến tài sản công, cần có chiến lược phòng ngừa rủi ro hình sự ngay từ đầu, thay vì xử lý bị động khi vụ việc đã bị điều tra.

Với doanh nghiệp, rủi ro lớn nhất không nằm ở việc “có vi phạm hay không”, mà ở chỗ một giao dịch kinh tế hợp pháp hôm nay có thể bị đánh giá lại dưới góc độ hình sự trong tương lai, nếu phát sinh thiệt hại ròng cho Nhà nước. Nhận diện và phòng ngừa rủi ro hình sự cho doanh nghiệp vì thế cần được đặt ra trước khi ký hợp đồng, không phải khi vụ việc đã bị điều tra.

(*) Chủ tịch TAT Law Firm - Chuyên gia phòng ngừa rủi ro hình sự trong quản lý tài sản công và hoạt động doanh nghiệp

Luật sư Trương Anh Tú (*)