Việt Nam bứt phá trong bảng xếp hạng đổi mới sáng tạo toàn cầu

Bước tiến vững chắc

Trên thực tế, con số 44 không chỉ là chỉ số, nó phản ánh tiến trình hơn một thập niên cải tổ chính sách, thu hút đầu tư và phát triển năng lực sản xuất công nghệ cao. WIPO đánh giá Việt Nam là “overperformer”, tức là một trong những nền kinh tế có kết quả đổi mới sáng tạo vượt mong đợi so với trình độ phát triển, và xếp Việt Nam ở vị trí thứ hai trong nhóm thu nhập trung bình thấp (sau Ấn Độ).

Điểm sáng có thể đo lường được nằm ở vài chỉ báo then chốt. GII 2025 cho thấy Việt Nam dẫn đầu thế giới ở một số chỉ số liên quan tới thương mại công nghệ: nhập khẩu công nghệ cao, xuất khẩu công nghệ cao và lần đầu tiên xuất khẩu hàng hoá sáng tạo. Những thành tựu này cho thấy chuỗi giá trị sản xuất của Việt Nam đang dịch chuyển lên các sản phẩm có hàm lượng tri thức cao hơn, không chỉ dựa vào gia công thuần túy.

Thực tế cũng dễ nhận thấy. Các khu công nghệ, khu công nghiệp điện tử ở Bắc Ninh, Hải Phòng và các trung tâm khởi nghiệp ở Thành phố Hồ Chí Minh và Hà Nội đóng vai trò đầu tàu. Dòng vốn FDI tiếp tục chảy vào lĩnh vực sản xuất có giá trị gia tăng cao. Doanh nghiệp nội địa, từ những công ty công nghệ lớn đến các startup, đang tham gia sâu hơn vào chuỗi sản xuất toàn cầu và đẩy mạnh đóng góp vào chỉ số đầu ra đổi mới. Báo cáo của WIPO và các phân tích trong nước đều ghi nhận điều này.

Thách thức còn đó

Tuy nhiên, bức tranh không chỉ có gam màu sáng. WIPO cảnh báo về một xu hướng toàn cầu đáng lưu ý. Đó là tăng trưởng đầu tư cho R&D đang chậm lại và vốn mạo hiểm toàn cầu suy giảm, một rủi ro cho đà tiến của các nền kinh tế đang nổi. Ở Việt Nam, GII chỉ ra rằng “đầu vào” đổi mới (innovation inputs) vẫn chậm hơn “đầu ra” (innovation outputs), nghĩa là hệ sinh thái đang tạo ra kết quả tốt, nhưng nguồn lực cho nghiên cứu cơ bản, năng lực thiết kế sản phẩm đỉnh cao, và tài trợ dài hạn cần được gia tăng để duy trì và mở rộng thành tựu.

Những hạn chế này thể hiện ở nhiều khía cạnh. Tỷ lệ chi cho R&D trên GDP của khu vực tư nhân tại Việt Nam vẫn thấp so với các nước dẫn đầu. Khả năng thương mại hóa kết quả nghiên cứu còn rời rạc giữa viện/trường và doanh nghiệp. Thêm vào đó, thủ tục hành chính, môi trường pháp lý về sở hữu trí tuệ và cơ chế khuyến khích đầu tư mạo hiểm vẫn còn cần hoàn thiện để thu hút vốn chất lượng cao. Các báo cáo của WIPO lẫn phân tích kinh tế quốc tế đều nhắc tới yếu tố con người — nhân lực công nghệ cao, như một điểm then chốt.

Các chuyên gia quốc tế mà WIPO dẫn lời cảnh báo rằng đổi mới không thể chỉ dựa vào xuất khẩu hay chuyển giao công nghệ. Ông Daren Tang, Tổng Giám đốc WIPO, nhấn mạnh, thế giới đang ở “giai đoạn chuyển đổi” của đổi mới, nơi những đột phá như AI hay năng lượng xanh song hành cùng áp lực tài chính và cấu trúc phân phối đầu tư không đều. Quan điểm này đặt Việt Nam trước bài toán cân bằng giữa khai thác lợi thế hiện có và đầu tư chiến lược cho tương lai.

Trong nước, Chính phủ và Bộ Khoa học và Công nghệ đã nêu rõ chương trình phối hợp liên ngành để theo dõi và thúc đẩy các chỉ số GII. Việc giao “bộ số” theo dõi, phân công trách nhiệm cho các bộ, ngành và địa phương được xem là một phần nguyên nhân giúp thứ hạng của Việt Nam tiến dần từ các vị trí thấp hơn trong thập niên trước tới vị trí hiện nay. Tuy nhiên, để chuyển từ “kết quả tốt” sang “định hướng dài hạn”, cần nhiều bước đi chính sách mạnh mẽ hơn nữa.

Hướng đi rõ ràng được nhiều tổ chức phát triển khuyến nghị, đó là đầu tư vào nhân lực chất lượng cao và kỹ năng số; thúc đẩy doanh nghiệp chi R&D; xây dựng thị trường vốn mạo hiểm phát triển; hoàn thiện khuôn khổ sở hữu trí tuệ để bảo vệ và khuyến khích sáng tạo; và cải cách hành chính để chuyển giao công nghệ hiệu quả. World Bank cũng nhấn mạnh Việt Nam cần “đầu tư vào nhân tài công nghệ cao” như bước tiếp theo để hiện thực hóa mục tiêu trở thành quốc gia có thu nhập cao.

Đối với doanh nghiệp, bài toán là làm sao biến lợi thế xuất khẩu công nghệ cao thành chuỗi giá trị có bản quyền, thương hiệu và lợi nhuận bền vững. Điều này đòi hỏi doanh nghiệp vừa phải nâng cấp năng lực nội bộ, vừa phối hợp chặt chẽ với viện nghiên cứu và trường đại học. Nhà nước có thể hỗ trợ thông qua chính sách thuế, quỹ khởi nghiệp công, và khung pháp lý thuận lợi cho spin-off từ trường đại học. Những biện pháp như vậy đã được nhiều nền kinh tế đi trước áp dụng và mang lại hiệu quả rõ rệt.

Nhìn chung, vị trí 44 trên GII 2025 là một kết quả đáng tự hào. Nó phản ánh nỗ lực dài hơi của Nhà nước và cộng đồng doanh nghiệp trong việc chuyển dịch nền kinh tế lên các hoạt động có giá trị gia tăng cao. Nhưng đây cũng là lúc đặt câu hỏi lớn hơn: liệu Việt Nam có đủ can đảm để đầu tư mạnh tay cho nghiên cứu chiều sâu, cho thị trường vốn mạo hiểm, và cho hệ thống giáo dục thích ứng với thời đại AI?