Cần khung pháp lý cho công nghệ chỉnh sửa gen tại Việt Nam

Mới đây, Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam (VAAS) và  Hội đồng Ngũ cốc Hoa Kỳ (USGC) đã phối hợp tổ chức hội thảo quốc tế “Chỉnh sửa gen: Bối cảnh toàn cầu và tiềm năng cho Việt Nam”.

Theo các nhà khoa học, công nghệ chỉnh sửa gen đã được nghiên cứu, phát triển trong hơn một thập kỉ qua cho phép các nhà khoa học “chỉnh sửa” bộ gen của cây trồng để tạo ra các tính trạng mong muốn và đã đã chứng minh có khả năng cải tiến giống cây trồng mang lại nhiều lợi ích cho người nông dân, giúp nâng cao giá trị thương mại và cải tiến các tính trạng tiêu dùng.

Nhiều bài học kinh nghiệm và thực tiễn ứng dụng công nghệ mới chỉnh sửa gen trong chọn, tạo, cải tiến giống cây trồng trên thế giới và tiềm năng ứng dụng tại Việt Nam được các nhà khoa học bàn luận tại hội thảo.

Chia sẻ kinh nghiệm về phát triển các kỹ thuật nhân giống mới để cải tiến cây trồng ở Nhật Bản, GS. TS. Hiroshi Ezura, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu đổi mới cây trồng Tsukuba đã đưa ra những kinh nghiệm thực tiễn về giống cà chua của Nhật Bản được chọn, tạo bằng công nghệ chỉnh sửa gen đã có sự cải thiện về chất lượng dinh dưỡng và hàm lượng GABA cao. GABA (axit Gamma Amino Butyric) là một loại axit amin tự nhiên hoạt động như một chất dẫn truyền thần kinh, giúp tạo cảm giác thư thái, làm dịu sự căng thẳng và sợ hãi, đồng thời cải thiện giấc ngủ. GABA đã trở thành sản phẩm thực phẩm chức năng phổ biến trong những năm gần đây.

Tuy nhiên GABA không có sẵn từ nhiều nguồn thực phẩm tự nhiên. Chính vì vậy, việc tạo ra giống cà chua mới có hàm lượng GABA tăng cao nhờ kỹ thuật chỉnh sửa gen là một thành tựu lớn, và giống cà chua này sắp tới sẽ được phát triển đại trà tại Nhật Bản.

Theo các nhà khoa học, các chính sách, quy định về chỉnh sửa gen có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển và khai thác tối đa tiềm năng của công nghệ. Trong khi Hoa Kỳ và một số quốc gia khác xác định giống cây trồng mới tạo ra từ công nghệ chỉnh sửa gen không khác biệt về mặt di truyền với giống cây trồng tạo ra bằng các kỹ thuật, công nghệ truyền thống nên không cần thiết phải ban hành văn bản quản lý mới về công nghệ chỉnh sửa gen và sản phẩm tạo ra từ công nghệ chỉnh sửa gen, Úc, Ấn Độ dự kiến đưa ra qui định quản lý sản phẩm tạo ra từ công nghệ chỉnh sửa gen chứa gen ngoại lai tương tự sản phẩm biến đổi gen, các sản phẩm khác không chứa gen ngoại lai được quản lý tương tự sản phẩm tạo ra từ công nghệ chọn tạo giống cây trồng truyền thống.

Liên minh Châu Âu (EU) coi giống cây trồng tạo ra bằng công nghệ chỉnh sửa gen là cây trồng biến đổi gen và đang giao Cục An toàn thực phẩm Châu Âu (EFSA) đánh giá mức độ tương thích của các phương pháp đánh giá rủi ro hiện có với những sản phẩm tạo ra bằng kỹ thuật chỉnh sửa gen. Nhiều quốc gia khác đang trong quá trình xây dựng chính sách và hướng dẫn quản lý cây trồng chỉnh sửa gen và sản phẩm tạo ra.

Chỉnh sửa gen là lĩnh vực mới ở Việt Nam và  hiện chưa có qui định quản lý về chỉnh sửa gen. Tuy nhiên, Việt Nam sẽ  xây dựng những qui định quản lý trong tương lai gần để thực hiện Công ước đa dạng sinh học mà Việt Nam là thành viên, Luật đa dạng sinh học và các luật liên quan.

GS.TS Bùi Chí Bửu, nguyên Phó giám đốc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam (VAAS) chia sẻ “thách thức lớn nhất đối với Việt Nam là hiện Việt Nam chưa có luật, văn kiện luật pháp bảo đảm trong khi triển vọng đối với của chỉnh sửa gen rất có tiềm năng. Các kết quả đạt được do chỉnh sửa gen mang lại so với biến đổi gen tốt hơn rất nhiều. Sàng lọc di truyền làm rất tốt, do vậy rủi ro cho sức khỏe của người dân cũng được giảm thiểu. Trong khi nhiều nước trên thế giới như Nhật Bản, Thái Lan đã đưa vào luật, và áp dụng trong sàng lọc di truyền”.

Ông Trần Xuân Định – Phó Chủ tịch Hiệp hội thương mại giống cây trồng Việt Nam trao đổi với báo chí bên lề hội thảo:

-  Xin ông cho biết công nghệ chỉnh sửa gen có gì khác biệt với công nghệ biến đổi gen bởi có nhiều ý kiến khác nhau hiện nay?

Theo các nhà khoa học, có sự khác nhau giữa 2 công nghệ này. GMO vẫn thường tranh cãi từ trước đến giờ là sinh vật biến đổi gen cải thiện trên cơ sở là đưa gen khác loài vào đối tượng mà mình mong muốn, ví dụ như là cải tạo một tính trạng nào đấy thì ta phải lợi dụng 1 loại vi sinh vật để đưa một gen như gen kháng thuốc trừ cỏ, gen kháng sâu đục thân…. vào cây ngô thông qua một loại sinh vật khác loài. Chỉnh sửa gen dựa trên nền tảng của công nghệ tế bào, sử dụng các gen mục tiêu, ADN thông tin để đưa gen vào để chỉnh sửa những đoạn gen bất lợi, không phù hợp với mục tiêu, các gen này trong cùng một loài chứ không sử dụng gen khác loài. Mục tiêu chung vẫn là cải tạo chuỗi ADN trong sinh vật cây trồng. Sự khác nhau là biến rổi gen GMO thì cần đến sinh vật khác loài còn chỉnh sửa gen không dùng đến phương tiện đó

- Các kết quả giống cây trồng đạt được do chỉnh sửa gen có mang lại tác động không tốt lên người sử dụng không?

Đây là công nghệ mới phát triển. Các nhà khoa học cần có đánh giá sâu hơn để có thể có đánh giá toàn diện. Giống như các sinh vật biến đổi gen chuyển gen khác loài vào, chúng ta có nhiều tranh cãi về tác động của nó đối với môi trường và thực phẩm cho nên khi đánh giá, các nước đều phải có kiểm soát rất chặt vd như đánh giá an toàn sinh học, tác động của nó tới môi trường như thế nào, an toàn sinh học như thế nào, tới thực phẩm, chế biến thức ăn chăn nuôi.

Đối với chỉnh sửa gen, tôi nghĩ rằng đây không phải là gen ngoại lai mà là chỉnh sửa chuỗi ADN trong bản thân loài sinh vật, do biến dịch tự nhiên hoặc do tác động của môi trường bị lỗi, lỗi đó sẽ biểu hiện ra các tính trạng bên ngoài như nhiễm một số loài sâu bệnh, chất lượng không đảm bảo, chịu stress từ môi trường kém. Thông qua chỉnh sửa gen, người ta phát hiện rằng, những gen quy định tính trạng này bị lỗi, người ta sẽ chỉnh sửa đoạn gen đó trong cùng loài.

Tôi cho rằng việc nó tác động tới an toàn sinh học hay tác động tới an toàn về dinh dưỡng cũng chưa có gì có thể đánh giá chính thống. Tôi cho rằng cách tiếp cận này nhẹ nhàng hơn rất nhiều so với sinh vật biến đổi gen mà phải sử dụng gen từ vi khuẩn

- Hiện nay Việt Nam đã có quy định pháp lý để quan lý các sản phẩm chỉnh sửa gen chưa. Nếu chưa các quy định này cần phải thế nào để phân biệt với sản phẩm biến đổi gen?

Đây là công nghệ rất mới và hội thảo này ở Việt Nam được tổ chức lần đầu. Những văn bản pháp lý của chúng ta quy định trong công tác quản lý đối với sinh vật chỉnh sửa gen cũng chưa có. Để có công tác quản lý, tiếp cận được tốt hơn, phân biệt trên các loại sinh vật, cây trồng, cái nào là GMO cái nào là Gen Editing thì cần có một cái đánh giá khoa học chính xác thì mới phục vụ được công tác quản lý. Và trong trường hợp có đánh giá rằng chỉnh sửa gen không có tác động gì, nó giống như phương pháp cải tạo giống, lai tạo giống thông thường nhưng lại tiếp cận tới mục tiêu nhanh hơn, tốt hơn thì tôi nghĩ rằng là hợp lý.

Tuy nhiên về mặt quản lý nhà nước cần những quy định cụ thể, quan trọng nhất là để đưa ra sản xuất thì các nhà quản lý ở địa phương, người sản xuất, người tiêu dùng phân biệt được rằng sản phẩm này là sản phẩm chỉnh sửa gen chứ không phải là biến đổi gen.