Chợ nông thôn (Bài 1): Sự hình thành và tác động của chợ

Chợ nông thôn là kênh tiêu thụ nông sản, giải pháp đảm bảo an ninh lương thực trong bối cảnh toàn cầu hóa.

Tại Việt Nam, chợ hoa tết phố Hàng Lược là một mô hình chợ nông thôn đúng chuẩn quốc tế. Trong 15 ngày trước tết âm lịch, phố Hàng Lược được chặn lại cho nhưng người nông dân trồng hoa xung quanh Hà Nội bán hoa tết. Và cả vườn hoa Hàng Đậu cũng được trưng dụng cho việc bán hoa.

Chợ hoa tết Hàng Lược đã tồn tại hàng trăm năm, đã trở thành một phần không thể thiếu được của đời sống thủ đô, một điểm đến mong ước của người dân thủ đô cũng như người dân cả nước và khách du lịch mỗi khi tết đến xuân về, một biểu tượng văn hóa của kinh đô Thăng Long nghìn năm văn hiến.

Trong bối cảnh dịch COVID-19, chợ truyền thống, chợ tự phát buộc phải tạm ngưng để phòng, chống dịch COVID-19, tháng 7/2021 chính quyền tỉnh Bình Dương đã thí điểm tổ chức một số chợ ngoài trời mà người dân gọi là "chợ trời" nhằm tạo kênh cung cấp và tiêu thụ rau củ quả và các thực phẩm tươi sống cho người dân tại một công viên thuộc phường Mỹ Phước, thị xã Bến Cát, tỉnh Bình Dương.

Tại Hà Nội, tháng 2/2021 một nhóm cá nhân trên mạng xã hội Facebook tập hợp các anh em lái xe khu vực Tây Hà Nội tổ chức chương trình giải cứu nông sản giúp bà con xã Liên Mạc, huyện Thanh Hà, tỉnh Hải Dương.

Nhóm sử dụng phương tiện vận tải cá nhân vận chuyển 2 tấn rau cải từ Hải Dương về Hà Nội và bán hộ theo đúng giá bà con nông dân mong muốn là 30.000 đồng/túi. Địa điểm bán rau là vỉa hè đường Trần Vỹ, phường Mai Dịch, quận Cầu Giấy, thành phố Hà Nội.

Sự việc đã không kết thúc một cách êm đẹp mà gây xôn xao dư luận trên mạng xã hội do sự can thiệp của chính quyền địa phương vì việc bán rau lấn chiếm vỉa hè, gây mất an toàn giao thông, mỹ quan đô thị, vệ sinh môi trường.

Còn tại Thổ Nhĩ Kỳ, chợ nông thôn là kênh tiêu thụ nông sản và cung cấp thực phẩm tươi sống rất quan trọng. Chợ nông thôn được tổ chức tại tất cả các thành phố của Thổ Nhĩ Kỳ để cung cấp hàng hóa cho cư dân đô thị đồng thời tạo ra kênh tiêu thụ nông sản thực phẩm cho nông dân sống ở các vùng nông thôn bao quanh thành phố.

Đến một ngày đã định, một tuyến phố thuận tiện nhất được chặn hai đầu, chợ tạm được dựng lên, bán rất nhiều loại hàng hóa nhưng chủ yếu là rau củ quả tươi, cá, thịt... Chợ được tổ chức mỗi tuần một ngày tại một khu phố từ 5 giờ sáng đến 6 giờ tối. Sang ngày tiếp theo chợ được dời sang khu phố khác.

Hình thức chợ này ra đời từ nhu cầu của các cư dân sống trong các khu đô thị quy hoạch kém, có ít không gian công cộng, buộc phải sử dụng đường phố làm nơi họp chợ. Chợ còn xuất phát từ truyền thống gắn kết cộng đồng - người dân Thổ Nhĩ Kỳ theo đạo Hồi, coi tất cả mọi người là anh em, cư dân đô thị sẵn sàng hoan nghênh, giúp đỡ những người anh em nông dân tiêu thụ sản phẩm của mình.

Chợ không chỉ phổ biến tại Thổ Nhĩ Kỳ. Hình thức chợ tạm họp theo tuần là một phần của cuộc sống ở hầu hết các làng mạc và quảng trường thành phố trên thế giới. Tại thành phố Munich của Cộng hòa Liên bang Đức, chợ tuần là một kênh phân phối lương thực thực phẩm quan trọng của thành phố.

Tổng cộng có 41 chợ họp luân phiên hàng tuần trên tất cả các khu dân cư của thành phố Munich. Chợ tuần đầu tiên ở Munich được tổ chức vào ngày 20/5/1969 với mục đích tháo gỡ khó khăn trong cung cấp lương thực thực phẩm tại một số khu vực không thể xây dựng chợ cố định.

Chợ họp một hoặc hai lần trong một tuần trong thời gian vài giờ hoặc cả ngày. Sau 1 năm thử nghiệm đạt kết quả tốt, chợ tuần được chính thức triển khai toàn thành phố. Từ mùa xuân năm 1989, chợ nông dân-một xu hướng mới xuất hiện trên thế giới, chính quyền thành phố Munich thử nghiệm chợ nông dân đầu tiên. Chợ nông dân là chợ tạm họp theo tuần, nhưng chỉ dành riêng cho người nông dân địa phương bán sản phẩm của chính mình. Từ năm 1996 tại Munich có chợ tuần thực phẩm hữu cơ đầu tiên.

Quá trình toàn cầu hóa bắt đầu từ những năm 1970 của thế kỷ 20 đang làm đứt gẫy mối liên hệ giữa hệ thống sản xuất và phân phối lương thực thực phẩm với các hệ sinh thái khác của con người. Xuất hiện nhu cầu bức thiết nối lại mối liên hệ trực tiếp giữa nông dân và người tiêu dùng và khôi phục sự kiểm soát hệ thống phân phối đã trở nên cách biệt và khó quy trách nhiệm. Đó chính là nhu cầu khách quan của sự ra đời của hệ thống chợ nông dân-chợ tạm họp theo tuần dành riêng cho người nông dân địa phương bán sản phẩm của chính mình.

Sự thống trị của các tập đoàn phân phối quốc gia và đa quốc gia trên thị trường phản ánh sự bành trướng của chủ nghĩa tư bản lương thực thực phẩm, buộc chính phủ nhiều nước phải thực hiện các chương trình cộng đồng hỗ trợ nông dân, hỗ trợ thành lập các hợp tác xã lương thực thực phẩm và phát triển hệ thống chợ nông thôn để làm sạch bớt bộ mặt không thể chấp nhận được của chủ nghĩa tư bản lương thực thực phẩm, tái tổ chức các mối quan hệ trong lĩnh vực sản xuất, chế biến và tiêu thụ lương thực thực phẩm.

Chợ nông thôn với sự tương tác trực tiếp giữa nông dân và người tiêu dùng hứa hẹn sự kết nối nhân văn không có được ở các siêu thị và chợ đầu mối. Sự tiếp xúc trực tiếp giữa nông dân và người tiêu dùng còn tạo chỗ cho cộng đồng phát triển các liên kết xã hội và tăng thêm các giá trị đạt được trong các quyết định mua bán, kết hợp và cân bằng phát triển kinh tế với phát triển xã hội.

Chợ nông thôn có ưu thế hơn hẳn các kênh phân phối khác trong việc đưa lương thực thực phẩm đến tất cả các khu vực đông dân cư nhất. Báo cáo của Bộ Nông nghiệp Mỹ năm 2001 cho biết, Mỹ đặt mục tiêu đạt 1 triệu khách hàng/tuần cho các chợ nông dân, phản ánh sự thống nhất ý chí của người bán, người mua và chính phủ trong việc tái xã hội hóa và tái không gian hóa hệ thống sản xuất và phân phối lương thực thực phẩm.

Chợ nông thôn là phương tiện giành lại quyền kiểm soát hệ thống sản xuất và phân phối lương thực thực phẩm từ tay các tập đoàn đa quốc gia và hồi sinh các cộng đồng nông nghiệp địa phương. Chợ giúp cho người nông dân được ra thành phố giao tiếp với các cư dân đô thị, thiết lập các quan hệ cá nhân, qua đó cùng một lúc thực hiện việc mua bán, giao tiếp xã hội, và trao đổi văn hóa. Có thể nói chợ nông dân buộc người nông dân và người thành phố tụ hội và hiệp thương.

Chợ nông thôn là trụ cột chính tạo ra nền nông nghiệp đô thị, nền nông nghiệp kết nối chặt chẽ với kinh tế cộng đồng và đời sống xã hội. Chợ nông thôn tạo ra các cơ hội việc làm và buôn bán nhỏ cho người nông dân và các thành viên trong gia đình.

Khả năng tiêu thụ tăng lên sẽ kích thích nông dân tăng sản xuất lương thực thực phẩm cho xã hội đồng thời lại giảm sự phụ thuộc vào thương lái và các nhà máy chế biến. Chợ nông thôn là cơ hội để người nông dân học hỏi văn hóa đô thị, vui chơi giải trí, xóa bỏ cách biệt, tự tin hơn, từ đó an tâm ở lại nông thôn.

Chợ nông thôn giúp nông dân trực tiếp tiếp thu thông tin phản hồi của khách hàng để điều chỉnh và đổi mới sản xuất, đa dạng hóa sản phẩm, tạo thêm nguồn tài chính cho người nông đa dạng hóa sản phẩm, tạo sản phẩm mới, duy trì ngành nghề truyền thống và phát triển ngành nghề mới ở nông thôn, phát triển hạ tầng, nâng cao đời sống ở nông thôn.

Chợ nông thôn giúp người nông dân tiếp xúc trực tiếp với người tiêu dùng, được người tiêu dùng trân trọng hơn và cũng có trách nhiệm với người tiêu dùng hơn. Người tiêu dùng cũng hiểu hơn về các giới hạn của sản phẩm cũng như các yêu cầu hơn nữa đối với sản phẩm. Chợ nông dân thường được tổ chức tại các địa điểm chưa dùng đến hoặc ngày thường dùng vào việc khác, nhờ đó tăng thêm hiệu quả khai thác hạ tầng đô thị.

>>> Mời đón đọc: Chợ nông thôn (Bài 2): Thái độ của các Nhà nước với mô hình này