Trong bối cảnh đất nước đang bước vào giai đoạn chuyển mình mạnh mẽ về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, việc phát triển thị trường cho sản phẩm khoa học – công nghệ (KH-CN) không chỉ là yêu cầu tất yếu mà còn là điều kiện tiên quyết để thực hiện thắng lợi Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về phát triển KH-CN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến 2045. Thị trường không chỉ là nơi kiểm chứng chất lượng đổi mới mà còn là “đòn bẩy” để các sản phẩm KH-CN chuyển hóa thành giá trị kinh tế – xã hội cụ thể, bền vững.
Một trong những minh chứng rõ nét nhất cho vai trò của thị trường chính là sự phát triển của ngành công nghiệp chế tạo và linh kiện phụ tùng tại Việt Nam. Theo bà Trương Thị Chí Bình – Phó Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ Việt Nam (VASI), doanh thu trung bình của các doanh nghiệp ngành chế tạo hiện đạt trên 5 triệu USD/năm. Nếu tính cả doanh nghiệp tự động hóa, tổng doanh thu toàn ngành vượt mốc 1 tỷ USD mỗi năm – một con số rất đáng ghi nhận trong điều kiện phát triển còn nhiều rào cản.
Điều đáng chú ý là các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay đã có thể sản xuất được nhiều linh kiện đơn chiếc có độ tinh xảo cao, như những bộ phận trong tubin điện gió – vốn là thiết bị đòi hỏi độ chính xác và chất lượng cực kỳ cao. Mặc dù không thể cạnh tranh trong sản xuất hàng loạt với các "ông lớn" như Trung Quốc, nhưng với các đơn hàng số lượng ít, yêu cầu kỹ thuật cao, doanh nghiệp Việt đang chứng minh được năng lực và chỗ đứng của mình. Tự động hóa, sản phẩm có kích thước lớn và phức tạp đang trở thành lợi thế chiến lược.
Tuy nhiên, một thực tế không thể phủ nhận là các doanh nghiệp vẫn đang chủ yếu sản xuất linh kiện rời, làm theo đơn đặt hàng cụ thể mà không rõ ràng định vị của sản phẩm trong chuỗi giá trị. Một số doanh nghiệp xuất khẩu ổn định các linh kiện đến các thị trường như Hoa Kỳ, Canada, nhưng lại không biết sản phẩm đó được dùng vào đâu. Điều này cho thấy doanh nghiệp Việt còn đứng ở "tầng dưới" của chuỗi giá trị toàn cầu.
Muốn bước lên một vị thế cao hơn, các doanh nghiệp không thể dừng lại ở sản xuất theo bản vẽ mà cần làm chủ khâu thiết kế (ODM), tiến tới làm thương hiệu riêng (OBM). VASI đã bắt đầu hỗ trợ doanh nghiệp chuyển hướng sang sản xuất các cụm linh kiện, lắp ráp thành phẩm theo chuẩn OEM, hướng tới sản phẩm hoàn chỉnh – yếu tố quyết định khả năng mở rộng thị trường và tăng giá trị gia tăng.
Thiếu thị trường đủ lớn
Nhưng vấn đề mấu chốt ở đây không chỉ là năng lực sản xuất. Theo TS Bình, trở ngại lớn nhất của ngành chế tạo hiện nay là thiếu thị trường đủ lớn, đủ động lực để doanh nghiệp mạo hiểm đổi mới. Doanh nghiệp sẽ không dám đầu tư dây chuyền mới, công nghệ mới nếu không có đầu ra ổn định. Chính vì thế, để thực sự hiện thực hóa các mục tiêu trong Nghị quyết 57-NQ/TW, bên cạnh đầu tư vào nghiên cứu, chuyển giao công nghệ, thì phải song hành với việc phát triển thị trường cho sản phẩm KH-CN.
Trong ngành chế tạo, động cơ là trái tim của sản phẩm, còn nam châm là linh hồn của động cơ. Hiện nay, doanh nghiệp Việt đã có những bước đi đáng chú ý trong nghiên cứu và sản xuất nam châm – yếu tố quyết định khả năng chủ động của ngành. Nếu trong ngành điện tử, chip là trung tâm thì trong chế tạo cơ khí, nam châm chính là “bán dẫn” của động cơ. Sự chủ động này giúp Việt Nam bớt phụ thuộc vào nguồn cung từ nước ngoài, nhất là từ thị trường Trung Quốc – vốn thường xuyên biến động.
Không chỉ phát triển công nghệ lõi, doanh nghiệp Việt cũng đang khẳng định vị thế trên thị trường quốc tế thông qua các sản phẩm như máy sấy, động cơ DC tiết kiệm điện, các thiết bị tự động hóa... Đây đều là các sản phẩm KH-CN có giá trị ứng dụng cao và đang dần định vị được thương hiệu "Made in Vietnam" trên bản đồ xuất khẩu toàn cầu.
Tuy nhiên, để quá trình phát triển thị trường diễn ra bền vững và hiệu quả, cần có sự đồng hành của Nhà nước, đặc biệt thông qua hệ thống Thương vụ Việt Nam tại nước ngoài. VASI đã kiến nghị cần tăng cường chia sẻ thông tin thị trường, kết nối doanh nghiệp Việt với hiệp hội doanh nghiệp sở tại, tổ chức đoàn khách hàng đến thăm nhà máy Việt, mời đối tác quốc tế tham gia hội chợ thường niên... Đây là những bước đi thiết thực, góp phần mở rộng thị trường đầu ra và tạo động lực cho đổi mới sáng tạo.
Chính sách đồng hành cùng thị trường
Một yếu tố quan trọng khác là nâng cao hình ảnh và vị thế của ngành công nghiệp hỗ trợ Việt Nam trên các diễn đàn quốc tế. Không ai có thể tin tưởng vào năng lực của một ngành công nghiệp khi bản thân ngành đó chưa được quảng bá đúng mức. Chính vì thế, hoạt động truyền thông, marketing năng lực ngành cần được đầu tư bài bản, chuyên nghiệp, coi đó là một phần của chiến lược phát triển thị trường KH-CN.
Rõ ràng, Nghị quyết 57-NQ/TW đã mở ra hướng đi đúng đắn, đặt KH-CN vào vị trí trung tâm của tiến trình phát triển đất nước. Nhưng để những sản phẩm nghiên cứu, những dây chuyền tự động hóa, những giải pháp thông minh thực sự “sống được”, đi vào đời sống và sinh ra giá trị, thì thị trường phải được đánh thức và dẫn dắt đúng cách.
Bài toán đặt ra không chỉ là đổi mới công nghệ, mà còn là đổi mới cách tiếp cận thị trường, tái cấu trúc chuỗi giá trị, chủ động hội nhập vào thị trường toàn cầu bằng sản phẩm có giá trị thực chất, thương hiệu vững vàng. Đây là lúc các chính sách phát triển KH-CN không chỉ tập trung vào phòng thí nghiệm, mà phải đồng hành cùng thị trường – nơi duy nhất quyết định sự sống còn của sản phẩm và là nơi kiểm chứng chân thực nhất cho năng lực đổi mới sáng tạo của quốc gia.
Nếu làm được điều đó, không chỉ ngành chế tạo, mà cả hệ sinh thái KH-CN Việt Nam sẽ được tiếp thêm động lực để tăng tốc, từ đó góp phần thực hiện thắng lợi các mục tiêu trong Nghị quyết 57-NQ/TW: đưa Việt Nam thành quốc gia mạnh về KH-CN, sáng tạo và chuyển đổi số – trụ cột của phát triển bền vững trong thế kỷ 21.
