Đừng biến kiểm định khí thải thành rào cản dân sinh

Theo đó, để đối phó với tình trạng ô nhiễm không khí đô thị, Bộ Giao thông Vận tải trước đây (nay là Bộ Xây dựng) đã đề xuất triển khai kiểm định khí thải đối với xe máy, loại phương tiện đang chiếm phần lớn tỷ trọng phương tiện giao thông tại Việt Nam.

Theo lộ trình, việc kiểm định sẽ được áp dụng từ ngày 1/7/2027 tại Hà Nội và TP.HCM, sau đó mở rộng ra các thành phố lớn như Hải Phòng, Đà Nẵng, Huế, Cần Thơ từ 2028 và tiến tới toàn quốc vào năm 2030.

Chính sách đúng, triển khai cần thực tế

Về chủ trương, việc kiểm soát khí thải xe máy được giới chuyên gia đánh giá là cần thiết. Theo thống kê, xe máy hiện phát thải tới 94% lượng khí HC (hydrocarbon) và 87% khí CO trong tổng lượng phát thải của các phương tiện giao thông cơ giới. Đây cũng là nguồn phát sinh bụi mịn PM2.5 – một trong những tác nhân gây bệnh hô hấp và tim mạch nghiêm trọng.

Tuy nhiên, vấn đề không nằm ở mục tiêu, mà là cách thực hiện. Hiện cả nước có khoảng 70 triệu mô tô, xe gắn máy đang lưu hành, trong đó phần lớn là xe đã sử dụng trên 10 năm, khó lòng đáp ứng các tiêu chuẩn khí thải mới. Ước tính, để phục vụ kiểm định khí thải, Việt Nam cần trên 5.000 cơ sở đủ điều kiện, trong khi hệ thống hiện tại gần như chưa có gì.

Bên cạnh đó, quy định phân theo tuổi xe cũng khiến người dân lo lắng: xe dưới 5 năm được miễn kiểm định, từ 5 đến 12 năm kiểm định 2 năm/lần, còn trên 12 năm sẽ phải kiểm định hằng năm. Như vậy, nhóm dễ bị tác động nhất sẽ chính là những người thu nhập thấp, đối tượng chủ yếu sử dụng xe cũ để mưu sinh.

Một số quan điểm cũng bày tỏ quan ngại việc nếu triển khai gấp, trong khi chưa có đủ năng lực kỹ thuật và nhân lực, hệ thống dễ rơi vào cảnh quá tải, phát sinh tiêu cực như từng xảy ra với đăng kiểm ô tô. Chưa kể, nếu quy trình và chi phí không được công khai, minh bạch, rất có thể tạo điều kiện cho cơ chế “xin – cho” trục lợi. Theo các chuyên gia, hiện trạng “chưa có gì để triển khai” là cảnh báo không thể xem nhẹ.

Cần lộ trình, đừng để dân “vỡ trận”

Chia sẻ trong một hội thảo gần đây, ông Nguyễn Tô An – Phó Cục trưởng Cục Đăng kiểm Việt Nam khẳng định, việc siết khí thải xe máy là xu hướng tất yếu để bảo vệ môi trường. Tuy nhiên, nếu không có lộ trình phù hợp và chuẩn bị đầy đủ, chính sách này có thể tạo ra xáo trộn lớn cho người dân và toàn hệ thống quản lý. Thực tế, cả nước hiện chưa có bất kỳ cơ sở nào thực hiện kiểm định khí thải xe máy.

Trong khi đó, để đáp ứng nhu cầu, cần xây dựng hơn 5.000 trung tâm – một con số không nhỏ về hạ tầng lẫn nhân lực. “Nếu không chuẩn bị từ trước, đến lúc thực hiện sẽ rơi vào cảnh ùn ứ, quá tải”, ông An cảnh báo.

Ông cũng dẫn ví dụ: nếu quy định cho phép 18 tháng miễn xử phạt sau khi quy chuẩn được ban hành, nhưng không có truyền thông và hướng dẫn từ đầu, người dân sẽ không chủ động đi kiểm định. Hệ quả là sau thời hạn, lượng phương tiện dồn ứ cùng lúc, dễ gây “vỡ trận” như từng xảy ra với đăng kiểm ô tô.

Cũng theo ông An, lộ trình kiểm soát khí thải cần đi cùng với xây dựng hệ thống kiểm định đủ năng lực, truyền thông rộng rãi và chính sách hỗ trợ. “Nếu người dân sửa xe mà vẫn không đạt chuẩn khí thải, buộc phải đổi xe, thì Nhà nước cần có chính sách giúp họ tiếp cận phương tiện mới”, ông nói.

Cũng chia sẻ quan điểm này, PGS.TS Phùng Chí Sỹ – Phó Chủ tịch Hội Thiên nhiên và Bảo vệ Môi trường Việt Nam cho rằng, Việt Nam nên sớm có chính sách khuyến khích chuyển đổi sang phương tiện thân thiện với môi trường, nhất là xe điện. Việc hỗ trợ tài chính cho người dân thay thế xe cũ bằng phương tiện mới là điều cần thiết.

Đáng lưu ý, ông Sỹ nhấn mạnh: nếu triển khai trước ở Hà Nội và TP.HCM, cần tính đến thực tế là không ít xe lưu thông tại đây lại đăng ký từ tỉnh khác. Do đó, việc phân vùng kiểm soát, nhận diện phương tiện và xây dựng hệ thống đồng bộ là bài toán kỹ thuật quan trọng, không thể xem nhẹ.

Những cảnh báo về quá tải, đứt gãy hệ thống hay thiếu hỗ trợ tài chính không còn là nỗi lo xa. Đó là bài học sát sườn từ các lĩnh vực từng “vỡ trận” khi triển khai chính sách nửa vời. Chính sách môi trường chỉ thực sự hiệu quả khi được chống đỡ bởi năng lực kỹ thuật vững vàng, lộ trình khoa học và một nền tảng nhân văn đủ rộng để người dân không bị bỏ lại phía sau.

Bảo vệ môi trường là yêu cầu không thể trì hoãn. Nhưng một chính sách đúng sẽ không thể thành công nếu đặt lên vai người dân những gánh nặng vượt quá sức chịu đựng. Thay vì áp đặt mệnh lệnh hành chính, cần kiến tạo một lộ trình khả thi, nơi người dân được hỗ trợ để cùng đồng hành chứ không bị loại ra khỏi guồng quay phát triển.