Hỗ trợ điện mặt trời mái nhà: Cần cú hích chính sách thực chất

Mức hỗ trợ còn thiếu hấp dẫn

Bộ Công Thương vừa có công văn gửi các Bộ, ngành và địa phương lấy ý kiến đối với dự thảo Quyết định quy định về chính sách hỗ trợ hộ gia đình lắp đặt điện mặt trời mái nhà tự sản xuất, tự tiêu thụ và hệ thống lưu trữ điện, dự kiến áp dụng đến hết năm 2030.

Theo dự thảo, các hộ dân tự dùng điện mặt trời sẽ được hỗ trợ từ 500.000 -1 triệu đồng nếu không lắp kèm pin lưu trữ; còn nếu có lắp thiết bị lưu trữ, mỗi hộ được hỗ trợ 1 triệu đồng cho hệ thống có công suất trên 3 kWp. Ngoài ra, hộ gia đình có thể vay vốn thông qua Ngân hàng Chính sách xã hội với lãi suất 8,4%/năm, nợ quá hạn tính 130% lãi suất vay.

Đây là lần đầu tiên Việt Nam xây dựng một chính sách hỗ trợ tài chính trực tiếp cho hộ gia đình đầu tư điện mặt trời, thể hiện rõ định hướng khuyến khích người dân tham gia sản xuất và tiêu thụ năng lượng sạch. Với khoảng 28 triệu hộ dân trên cả nước, Bộ Công Thương đặt mục tiêu đến năm 2030 có 50% số hộ dân, tương đương khoảng 14 triệu hộ, lắp đặt điện mặt trời mái nhà theo Quy hoạch điện VIII điều chỉnh. Nếu thực hiện, tổng kinh phí hỗ trợ trực tiếp có thể lên đến khoảng 28.000 tỷ đồng trong giai đoạn 2026 – 2030, tức khoảng 5.600 tỷ đồng mỗi năm, bình quân 165 tỷ đồng cho mỗi tỉnh. Dự thảo cũng tính toán gói tín dụng khoảng 12.000 tỷ đồng trong 5 năm để hỗ trợ khoảng 390.000 hộ vay đầu tư, với mức vay trung bình 30 triệu đồng/hộ.

Chính sách này được đánh giá là một tín hiệu tích cực, thể hiện quyết tâm của Nhà nước trong việc chuyển đổi năng lượng ở quy mô hộ gia đình, góp phần giảm tải cho lưới điện quốc gia và hiện thực hóa cam kết phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050.

Tuy nhiên, để chính sách thực sự đi vào đời sống, cần nhìn nhận thẳng thắn rằng các mức hỗ trợ hiện nay vẫn còn quá khiêm tốn so với chi phí đầu tư thực tế, cơ chế vay vốn chưa đủ ưu đãi, và đặc biệt là thiếu khung pháp lý ổn định cho việc đấu nối và sử dụng điện mặt trời hộ gia đình.

Một hệ thống điện mặt trời mái nhà công suất 5 kWp hiện nay có chi phí lắp đặt khoảng từ 40–50 triệu đồng. Nếu tính đầu tư lưu trữ cho hệ 5kWp thì cũng cần lưu trữ tầm 12-15 kwh sẽ dao động giá khoảng từ 90-130tr tùy theo sản phẩm từ các thương hiệu khác nhau. Trong khi đó, mức hỗ trợ 500.000–1 triệu đồng chỉ chiếm khoảng 1–2% tổng chi phí, khó tạo ra động lực tài chính và khuyến khích đáng kể để người dân mạnh dạn đầu tư.

Bên cạnh đó, với mức vay lãi suất 8,4%/năm, thời gian hoàn vốn sẽ kéo dài trên 8 năm, điều này làm giảm sức hấp dẫn của dự án trong khi rủi ro kỹ thuật và thay đổi chính sách vẫn tồn tại.

Mặt khác theo đại diện của Đại diện Hiệp hội Doanh nghiệp các tỉnh, hạn chế lớn hơn nằm ở việc thiếu cơ chế mua điện dư. Dù dự thảo nhấn mạnh “tự sản xuất, tự tiêu thụ”, nhưng trên thực tế, phần lớn hộ gia đình mong muốn được bán lại lượng điện dư lên lưới để tận dụng hết công suất hệ thống. Nếu không có cơ chế “bù trừ điện” (net metering) hoặc “thanh toán điện dư” (net billing) minh bạch, người dân khó nhìn thấy lợi ích lâu dài, và chính sách sẽ chỉ dừng lại ở quy mô nhỏ lẻ, tự phát.

Cần thêm sức bật

Vì vậy, muốn chính sách này thực sự trở thành đòn bẩy cho chuyển đổi năng lượng, theo các doanh nghiệp cần đồng thời triển khai một gói giải pháp đồng bộ hơn. Trước hết, cần nâng mức hỗ trợ đầu tư, có thể theo hướng linh hoạt theo vùng miền hoặc đối tượng. Các hộ nghèo, cận nghèo, vùng sâu vùng xa nên được hỗ trợ ở mức 5–10% chi phí lắp đặt để khuyến khích tiếp cận năng lượng sạch. Với các hộ lắp thêm hệ thống lưu trữ, mức hỗ trợ nên cao hơn nhằm khuyến khích hình thành “nguồn điện tại chỗ” giúp giảm áp lực cho lưới điện vào giờ cao điểm.

Bên cạnh đó, chính sách tín dụng cần thực sự ưu đãi để thu hút sự quan tâm của người dân chuyển đổi sang sử dụng điện năng lượng tái tạo. Theo các chuyên gia năng lượng, lãi suất nên giảm xuống mức khoảng 5%/năm, với thời hạn vay 7–8 năm để người dân có đủ thời gian hoàn vốn và thấy rõ hiệu quả kinh tế. Nhà nước có thể khuyến khích ngân hàng thương mại tham gia bằng các gói “tín dụng xanh” được bảo lãnh rủi ro hoặc hỗ trợ lãi suất từ ngân sách trung ương, không phải bảo đảm bằng tài sản khi vay (có thể đảm bảo bằng chính hệ thống này). Đây là cách làm đã được nhiều quốc gia áp dụng thành công, trong đó ngân hàng là cầu nối giữa chính sách và người dân, còn Nhà nước đảm bảo sự ổn định của thị trường năng lượng tái tạo.

Một hướng đi tiềm năng khác là khuyến khích mô hình “thuê – mua” hoặc “chia sẻ năng lượng”, trong đó doanh nghiệp đầu tư thiết bị, người dân cho thuê mái nhà hoặc cùng chia sẻ sản lượng điện. Mô hình này giúp hộ dân có thể hưởng lợi từ năng lượng sạch mà không cần bỏ vốn ban đầu, đồng thời thúc đẩy sự tham gia của khu vực tư nhân vào thị trường điện mặt trời.

Ngoài hỗ trợ tài chính, điều quan trọng là cần có hệ thống tiêu chuẩn kỹ thuật, quy trình đấu nối, kiểm định và bảo hành rõ ràng để đảm bảo an toàn và chất lượng thiết bị. Cơ quan quản lý địa phương nên được giao nhiệm vụ xây dựng bản đồ tiềm năng điện mặt trời (solar map) giúp người dân dễ tra cứu thông tin về hướng mái, cường độ bức xạ và chi phí đầu tư dự kiến. Đây sẽ là công cụ quan trọng để hoạch định không gian năng lượng ở cấp địa phương.

Ở tầm vĩ mô, tại Quy hoạch điện VIII điều chỉnh có nhấn mạnh cần khuyến khích mạnh mẽ phát triển điện phân tán, điện tự dùng năng lượng tái tạo tại chỗ. Như vậy chính sách hỗ trợ phát triển điện mặt trời hộ gia đình, doanh nghiệp trong bối cảnh mới sẽ là xu hướng tất yếu. Quy hoạch này dự kiến đến năm 2030, tổng công suất nguồn điện mặt trời đạt 30.400 MW, trong đó điện mặt trời mái nhà chiếm khoảng 10%. Điều đó đồng nghĩa, việc phổ biến hệ thống điện mặt trời hộ gia đình không chỉ là giải pháp dân sinh mà còn là thành tố quan trọng trong bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia, giảm áp lực đầu tư vào các dự án điện quy mô lớn, đồng thời thúc đẩy mục tiêu chuyển đổi năng lượng công bằng và bền vững.

Trước những phân tích trên cho thấy, dự thảo chính sách của Bộ Công Thương là bước đi đáng khích lệ, song mới chỉ là khởi đầu của một hành trình dài. Muốn đạt được mục tiêu 14 triệu hộ dân lắp đặt điện mặt trời vào năm 2030, cần một cơ chế tổng thể gồm hỗ trợ cơ chế lãi vay đủ hấp dẫn, tín dụng ưu đãi thực chất, khung pháp lý rõ ràng cho đấu nối và thanh toán điện dư, cùng các giải pháp kỹ thuật đồng bộ.