Hóa giải nan đề tăng trưởng kinh tế và mục tiêu xã hội

Bài viết "Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam" của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã tóm lược những nét cốt yếu nhất cho con đường phát triển của Việt Nam. Bên cạnh những định hướng rõ ràng về mục tiêu kiên định lý tưởng xã hội chủ nghĩa (XHCN), bài viết cũng cho thấy nan đề trong mối quan hệ giữa kinh tế và xã hội mà Việt Nam cần phải vượt qua trong tiến trình phát triển đất nước.

Từ định hướng về động lực thị trường

Nhận thức rõ những bất cập của mô hình kinh tế thị trường tự do, bài viết khẳng định Việt Nam sẽ không áp dụng rập khuôn hệ thống kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa. Thay vào đó, Việt Nam chỉ kế thừa có chọn lọc “những thành tựu, giá trị văn minh mà nhân loại đã đạt được trong thời kỳ phát triển chủ nghĩa tư bản”. Điều này cũng có nghĩa, định hướng XHCN cho phép sự can thiệp của nhà nước vào nền kinh tế nhằm cân bằng giữa các lợi ích kinh tế đa dạng, giữa các mục tiêu kinh tế và mục tiêu xã hội, giữa động lực thị trường và vai trò quản lý của nhà nước.

Đồng thời, nhà nước can thiệp vào nền kinh tế thông qua “pháp luật, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chính sách và lực lượng vật chất để định hướng, điều tiết, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội”. Có thể thấy ba loại công cụ chính sách then chốt được sử dụng để điều khiển nền kinh tế theo định hướng XHCN, bao gồm: hệ thống tổ chức hành chính, pháp luật, và các doanh nghiệp nhà nước.

Hệ tư tưởng chính trị XHCN mà Đảng Cộng sản Việt Nam hiện đang theo đuổi đặc biệt đề cao các giá trị cộng đồng. Nhất quán với tinh thần đó, bài viết của Tổng bí thư khẳng định sự coi trọng các lợi ích tập thể trong quan hệ hài hòa với những lợi ích chính đáng của cá nhân: “Xã hội chủ nghĩa là xã hội hướng tới các giá trị tiến bộ, nhân văn, dựa trên nền tảng lợi ích chung của toàn xã hội hài hòa với lợi ích chính đáng của con người, khác hẳn về chất so với các xã hội cạnh tranh để chiếm đoạt lợi ích riêng giữa các cá nhân và phe nhóm”.

Nguyên tắc nền tảng nêu trên khiến cho “tăng trưởng kinh tế đi đôi với thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội” trở thành một yêu cầu và cũng là nan đề phát triển của Việt Nam. Tăng trưởng kinh tế đòi hỏi sự giải phóng tối đa các động lực tư nhân và thị trường. Thế nhưng, do sự đa dạng xã hội, tự do kinh tế và thúc đẩy cạnh tranh thị trường sẽ dẫn đến sự phân hóa nhanh chóng và gia tăng bất bình đẳng xã hội. Ngược lại, muốn kiểm soát sự phân cực và giảm thiểu bất bình đẳng xã hội thì một giải pháp truyền thống là phải giới hạn mức độ tự do và cạnh tranh thị trường. Điều này lại ảnh hưởng tiêu cực đến tốc độ tăng trưởng kinh tế.

Tới việc hóa giải nan đề phát triển

Định hướng XHCN coi trọng vai trò kiểm soát của chính quyền/nhà nước trong tiến trình kiến tạo sự phát triển quốc gia. Tuy nhiên, xu hướng vận động của xã hội hiện đại ngày càng bộc lộ những giới hạn khó vượt qua của nhà nước, cả về nguồn lực và năng lực tổ chức. Thực tế này gợi ra nhu cầu tất yếu về sự hợp tác giữa các chủ thể nhà nước và chủ thể ngoài nhà nước trong tiến trình phát triển.

Bối cảnh trong nước và quốc tế cũng cho thấy vai trò ngày càng tích cực của các chủ thể đa dạng (tư nhân, xã hội, phi lợi nhuận, và cá nhân công dân…) trong quá trình giải quyết các vấn đề chung của cộng đồng. Thực tế này làm nảy sinh sự đa dạng về nhận thức bản chất vấn đề cũng như quan điểm và cách thức giải quyết vấn đề tập thể mà chúng ta đối diện. Điều này đặt ra nhu cầu về sự hợp tác đa chủ thể trên cơ sở tôn trọng lợi ích cũng như quan điểm của các chủ thể tham gia vào tiến trình phát triển.

Đại hội XIII của Đảng Cộng sản Việt Nam đề ra chủ trương “xây dựng nền quản trị quốc gia hiện đại, hiệu quả”. Đây là sự phát triển về nhận thức phù hợp với xu hướng chung của thế giới. Với tư duy quản trị, bên cạnh hệ thống chính quyền và các động lực thị trường, các nhà lãnh đạo quốc gia có thêm các mạng lưới kết nối chủ thể đa dạng để có thể huy động vào sự nghiệp chung của đất nước.

Cũng bởi thế, để hóa giải được nan đề giữa tăng trưởng kinh tế và các mục tiêu xã hội, thách thức lớn nhất là phải dung hòa được giữa những giá trị của hệ thống Nhà nước với những giá trị của các chủ thể đa dạng. Trên cơ sở đó, cần phải kiến tạo được các điều kiện thể chế để bảo đảm rằng các cam kết đa chủ thể có thể thực thi. Khi nhận thức rõ hai vấn đề này, mối quan tâm chính của các nhà lãnh đạo sẽ chuyển trọng tâm từ bản thân chính sách sang các cơ chế và công cụ chính sách trong điều kiện mới.

“Để tiếp tục thúc đẩy tiến trình phát triển đất nước, bài viết của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng khẳng định chủ trương xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Đó là một nền kinh tế nhiều thành phần, đa chủ thể, nhiều hình thức sở hữu, với kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo. Sự phân phối thành quả tăng trưởng kinh tế là dựa trên các nguyên tắc “kết quả lao động, hiệu quả kinh tế, và mức đóng góp vốn cùng các nguồn lực khác; cũng như hệ thống an sinh xã hội, phúc lợi xã hội”. Mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa sẽ từng bước được hoàn thiện theo hướng hiện đại, phù hợp với các nguyên tắc phổ biến”.

TS. Nguyễn Văn Đáng - Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh