Kiến tạo môi trường và hỗ trợ doanh nghiệp tuân thủ pháp luật thuế

Tại hội thảo “Thúc đẩy tự giác tuân thủ, đóng góp đầy đủ thuế - xây dựng kỷ nguyên hùng cường”, ông Hoàng Quang Phòng - Phó Chủ tịch VCCI nhấn mạnh: Hệ thống thuế đóng vai trò then chốt trong việc bảo đảm nguồn thu ngân sách, tạo lập môi trường kinh doanh bình đẳng và thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững. Cộng đồng doanh nghiệp giữ vị trí trung tâm trong tuân thủ pháp luật thuế.

Khoảng cách thực thi

Trong những năm gần đây, cùng với quá trình cải cách mạnh mẽ của hệ thống quản lý thuế, mức độ tuân thủ pháp luật thuế của doanh nghiệp Việt Nam đã có nhiều chuyển biến tích cực. Hơn 99,3% doanh nghiệp đã khai và nộp thuế điện tử, giúp giảm đáng kể chi phí, thời gian tuân thủ; thời gian hoàn thành nghĩa vụ thuế giảm còn khoảng 384 giờ/năm (2020) và tiếp tục xu hướng giảm nhờ chuyển đổi số.

Dù mặt bằng năng lực tuân thủ pháp luật thuế hiện đã cải thiện đáng kể nhưng theo Phó Chủ tịch Hoàng Quang Phòng đang có sự phân hóa mạnh theo quy mô và mức độ phức tạp của doanh nghiệp.

Thứ nhất, về năng lực hiểu biết pháp luật thuế, khả năng tiếp cận thông tin đã được nâng cao nhờ số hóa (cổng eTax, hóa đơn điện tử, tài liệu hướng dẫn công khai) nhưng năng lực diễn giải - vận dụng còn hạn chế, nhất là với doanh nghiệp SME. Hệ thống pháp luật đa tầng và thay đổi thường xuyên khiến doanh nghiệp khó áp dụng đúng.

Dù khảo sát PCI do VCCI thực hiện cho thấy mức độ minh bạch cải thiện, nhưng tính ổn định và nhất quán trong hướng dẫn còn chưa cao khiến nhiều doanh nghiệp thiếu bộ phận chuyên trách đủ năng lực theo dõi, hợp nhất quy định. Các gói miễn, giảm, gia hạn thuế giai đoạn 2022 - 2024 giúp hỗ trợ dòng tiền song cũng làm tăng nguy cơ sai sót và chi phí tuân thủ - thể hiện rõ nhóm doanh nghiệp “muốn tuân thủ nhưng dễ sai” theo phân loại của OECD.

Thứ hai, về năng lực quản trị - kiểm soát nội bộ, chuyển đổi số giúp nâng chuẩn quản trị nhanh hơn nhưng cũng đòi hỏi năng lực cao hơn. Hơn 99% doanh nghiệp đã kê khai, nộp thuế điện tử và hóa đơn điện tử triển khai toàn quốc, tạo nền tảng đối chiếu dữ liệu theo thời gian thực.

Thế nhưng, phần lớn doanh nghiệp SME đang tổ chức kế toán - thuế sự vụ, phụ thuộc cá nhân hoặc dịch vụ ngoài, thiếu khung kiểm soát nội bộ và dữ liệu chuẩn hóa. Khi yêu cầu đối chiếu, lưu trữ điện tử hoặc báo cáo giao dịch liên kết tăng, các doanh nghiệp này gặp khó trong việc “làm đúng ngay từ đầu”. Ngược lại, doanh nghiệp lớn, FDI và niêm yết đã áp dụng hệ thống ERP và khung kiểm soát thuế nội bộ, đạt độ chính xác cao hơn nhưng chi phí quản trị cũng lớn hơn.

Thứ ba, về năng lực hợp tác và niềm tin - yếu tố phản ánh mức độ chủ động, minh bạch và sẵn sàng phối hợp với cơ quan thuế. Doanh nghiệp lớn thường có bộ phận thuế chuyên trách, quy trình tiền khai và hệ thống ERP liên thông, giúp nâng cao khả năng giải trình. Trong khi đó, hơn 97% SME thiếu dữ liệu tập trung, dẫn đến vi phạm không cố ý.

Bên cạnh yếu tố kỹ thuật, văn hóa quản trị cũng quan trọng: doanh nghiệp đề cao minh bạch và khai báo tự nguyện thường đạt mức tuân thủ cao hơn. Khoảng cách giữa nhóm doanh nghiệp hiện đại và nhóm vận hành sự vụ vẫn lớn, cần thu hẹp để tiến tới mô hình quản trị thuế dựa trên niềm tin.

Một chiều cạnh khác được Phó Chủ tịch VCCI Hoàng Quang Phòng đề cập là đạo đức thuế và văn hóa tuân thủ. Sự chênh lệch giữa khu vực chính thức và phi chính thức làm suy giảm động lực tuân thủ tự nguyện. Một số doanh nghiệp FDI báo lỗ kéo dài nhưng mở rộng quy mô, cho thấy nguy cơ chuyển giá và xói mòn cơ sở thuế.

Theo OECD, đây là nhóm có năng lực cao nhưng động cơ tối ưu thuế mạnh, cần quản lý bằng công cụ phân tích rủi ro, thỏa thuận APA và cơ chế BEPS 2.0 thay vì tăng thủ tục hành chính. Ngược lại, SME vẫn coi thuế như chi phí cần tối thiểu hóa, thiếu góc nhìn quản trị rủi ro - đòi hỏi chính sách hỗ trợ và hướng dẫn có mục tiêu để chuyển sang mô hình tuân thủ chủ động.

Hỗ trợ nâng cao năng lực tuân thủ pháp luật thuế

Để khắc phục các điểm nghẽn về nhận thức, tổ chức và hợp tác trong tuân thủ thuế, theo ông Hoàng Quang Phòng, cần triển khai giải pháp đồng bộ. Trong đó cơ quan quản lý kiến tạo môi trường, các tổ chức trung gian đóng vai trò cầu nối kiến thức - hỗ trợ, và doanh nghiệp chủ động xây dựng năng lực nội bộ gắn với quản trị rủi ro.

Cụ thể, cơ quan quản lý Nhà nước cần nâng cao tính ổn định, minh bạch và khả năng dự báo của chính sách thuế. Các quy định mới nên được ban hành kèm theo tài liệu hướng dẫn chi tiết, ví dụ minh họa và giai đoạn chuyển tiếp rõ ràng, tránh tình trạng “hiểu mỗi nơi một kiểu”.

Bộ Tài chính và Cục Thuế nên duy trì cổng thông tin tập trung, cung cấp “bản hợp nhất điện tử” cho từng sắc thuế giúp người nộp thuế tra cứu theo tình huống cụ thể thay vì phải đọc nhiều văn bản rời rạc. Khi chính sách có điều chỉnh, cần công bố lộ trình thay đổi hàng năm giúp doanh nghiệp chủ động chuẩn bị.

Thứ hai, cải thiện tính minh bạch và hiệu quả trong thực thi thông qua việc công khai quy trình và tiến độ xử lý hồ sơ, đặc biệt với các thủ tục hoàn thuế và miễn giảm thuế. Hệ thống quản lý hồ sơ điện tử nên cho phép doanh nghiệp theo dõi trạng thái xử lý theo thời gian thực, kèm KPI giải quyết rõ ràng. Đồng thời, thiết lập Cổng hỏi đáp với thời hạn phản hồi bắt buộc giúp doanh nghiệp có cơ sở pháp lý khi kê khai, giảm nguy cơ bị xử phạt do hiểu sai.

Thứ ba, cần đẩy mạnh chuyển đổi số và liên thông dữ liệu giữa cơ quan thuế, hải quan, kho bạc, ngân hàng và cơ quan đăng ký kinh doanh giúp giảm sai lệch, hỗ trợ phân tích rủi ro chính xác hơn và giảm gánh nặng cung cấp lại thông tin cho doanh nghiệp. Cùng với đó, Cục Thuế nên phát triển “từ điển dữ liệu chuẩn” cho doanh nghiệp, hướng dẫn cách đối chiếu và kiểm tra thống nhất các chỉ tiêu thuế - kế toán; xây dựng sổ tay hướng dẫn kỹ thuật, bộ câu hỏi - đáp hợp nhất và các văn bản giải thích mang tính tiền lệ cho các vấn đề phức tạp như giao dịch liên kết, giá chuyển nhượng, thuế tối thiểu toàn cầu…

Thứ tư, cần khuyến khích cơ chế “tự khai - tự sửa - tự chịu trách nhiệm”. Khi doanh nghiệp chủ động khai bổ sung trước thanh tra, cơ quan thuế nên xem xét miễn hoặc giảm phạt, giảm lãi chậm nộp giúp chuyển trọng tâm từ “xử lý vi phạm” sang “hỗ trợ tuân thủ”. Song song, cần áp dụng mô hình phân loại rủi ro để tập trung kiểm tra chuyên sâu với nhóm có dấu hiệu vi phạm thay vì thanh kiểm tra đại trà tốn kém nguồn lực.

Cuối cùng, cần nâng cao năng lực và đạo đức công vụ của đội ngũ cán bộ thuế, xây dựng cơ chế đánh giá minh bạch dựa trên mức độ hài lòng của người nộp thuế và áp dụng chuẩn mực ứng xử nghề nghiệp rõ ràng giúp tăng uy tín của ngành thuế, tạo nền tảng vững chắc cho quan hệ hợp tác tuân thủ bền vững giữa doanh nghiệp và cơ quan quản lý.

Cầu nối đồng hành

Đối với các cơ quan hỗ trợ doanh nghiệp như VCCI và hiệp hội ngành nghề, Phó Chủ tịch Hoàng Quang Phòng cho rằng, cần phát huy vai trò cầu nối giữa cộng đồng doanh nghiệp và cơ quan thuế. Việc thiết lập các kênh truyền thông chính sách hiệu quả giúp doanh nghiệp nắm bắt kịp thời quy định mới, giảm rủi ro sai phạm, đồng thời tạo cơ chế phản hồi hai chiều để chính sách sát thực tế hơn.

Bên cạnh đó, các hiệp hội ngành nghề nên phát triển năng lực tư vấn thuế nội bộ cho hội viên thông qua mạng lưới chuyên gia hoặc hợp tác với đơn vị tư vấn chuyên nghiệp. Các dịch vụ hỗ trợ kê khai, lập báo cáo giao dịch liên kết hay hoàn thuế sẽ giúp doanh nghiệp nâng cao tuân thủ và giảm tải cho cơ quan thuế, nhất là trong các ngành có đặc thù phức tạp.

VCCI và các hiệp hội cần tăng cường hợp tác quốc tế, thúc đẩy hình thành văn hóa tuân thủ bằng các khóa đào tạo ngắn hạn về quản trị rủi ro thuế, quản lý thuế trong doanh nghiệp và chương trình công nhận “doanh nghiệp tuân thủ tốt”. Đồng thời, vinh danh công khai các đơn vị gương mẫu tạo hiệu ứng lan tỏa tích cực trong doanh nghiệp, giúp chuyển biến nhận thức từ “đối phó” sang “tự nguyện tuân thủ”.

Thực hiện nhiệm vụ của mình, VCCI cần phát huy vai trò phản biện chính sách nhằm hoàn thiện khung pháp lý thuế. Thông qua khảo sát thực tế và tổng hợp vướng mắc của doanh nghiệp, VCCI có thể kiến nghị Bộ Tài chính sửa đổi quy định còn chồng chéo, góp phần giảm rủi ro pháp lý và nâng cao tính minh bạch của hệ thống thuế.

Với doanh nghiệp, Phó Chủ tịch Hoàng Quang Phòng nhấn mạnh yêu cầu xây dựng khung kiểm soát thuế nội bộ phù hợp với quy mô hoạt động; nâng cao năng lực dữ liệu và tự động hóa quy trình thuế. Đặc biệt, phát triển con người và văn hóa tuân thủ là yếu tố cốt lõi. Lãnh đạo doanh nghiệp cần theo dõi các chỉ tiêu hiệu quả tuân thủ và có khuyến khích tinh thần minh bạch, chủ động tương tác với cơ quan thuế, chuyên gia để cập nhật chính sách, giảm rủi ro sai phạm và xây dựng niềm tin với cơ quan quản lý.

Đặc biệt, lãnh đạo doanh nghiệp cần coi thuế là một phần trong quản trị chiến lược, đầu tư nghiêm túc vào hệ thống, nhân sự và công nghệ. Khi tư duy “tuân thủ chủ động” được đặt nền tảng từ người đứng đầu, năng lực tuân thủ sẽ được củng cố bền vững, góp phần nâng cao uy tín và tính minh bạch của doanh nghiệp.