Làng tướng ven sông

Đó là làng tiền hiền của xứ Quảng, nằm giữa hai dòng sông Vĩnh Điện Hà và Lộ Cảnh Giang- Cổ Cò, mênh mông cát trắng, khô cằn lại được các bậc khai khẩn đặt tên màu mở, đẹp tựa tranh, như dãi lụa mềm: Cẩm Sa, nghĩa là Cát Gấm. Qua bao biến thiên, Cẩm Sa bây giờ là khu phố năng động, trung tâm công nghiệp lớn, nơi an cư lạc nghiệp của người dân hầu hết các huyện phía Bắc Quảng Nam, các tỉnh miền Trung và cả người nước ngoài.

Dấu xưa xe ngựa làng cổ

Tên làng ban đầu là Kim Sa, nghĩa là Cát vàng. Theo sử liệu và gia phả, lớp lưu dân “Bắc địa tùng vương” từ Thanh Hóa, Hải Dương,…vào khai khẩn và lập làng suốt từ thế kỷ 15 đến 16, mà nhiều nhất là họ Hồ, họ Lê, họ Phạm. Thủy tổ Tiền hiền Tộc Phạm quê gốc Chí Linh, Hải Dương an nghỉ tại một gò đất cát ven sông Cổ Cò, dân gian gọi Gò mã Phạm.

Nhà thờ Tộc Phạm Cẩm Sa lưu giữ câu về nguồn gốc rằng “Làng Đa Tốn, núi Chí Linh, từ quê Bắc ông cha từng sáng nghiệp/ Đât Cẩm Sa, sông Lộ Cảnh, vào Nam con chau dựng cơ đồ”. Năm 1695, Thiền sư Trung Hoa Thích Đại Sán trong hành trình từ Cửa Hàn dọc theo sông Cổ Cò vào Hội An theo lời mời của chúa Nguyễn Phúc Chu để giảng đạo ghi lại phong cảnh hữu tình và đời sống ven sông san sát, trù phú: “Mõ đánh giữa dòng, các thuyền khi đi hàng dọc, khi xếp hàng ngang, khi đi thẳng một hàng, khi chia thành hai dãy; ba quân miệng hò khoan, chân dậm ván, thảy đều đúng nhiệp, rập ràng. Gió thôi hiu hiu, nước xanh lạnh lẽo, rưng tre thâm thẩm, bãi cát sáng ngời,…”.

Trong lịch sử, làng Cẩm Sa là huyết mạch giao thông Bắc – Nam, nơi lưu dấu chân, vó ngựa,… hầu hết của các bậc tiên dân xứ Quảng. Sách Phủ biên tạp lục, Lê Quý Đôn nói rõ lộ trình thời chúa Nguyễn: “Đường sá từ trấn Thuận Hóa vào Quảng Nam, nhật trình đi bộ từ quán Lồn Voi đến quán Trà nửa ngày.

Quán Trà đi tối đến Tuần Ải. Tuần Ải đến quán Sảng nửa ngày, quán Sảng đi tối đến quán Thanh Khê. Quán Thanh Khê đi đến quán Cẩm Sa nửa ngày; quán Cẩm Sa đi tối đến dinh Quảng Nam…”.

Cũng chính vị trí quan trọng ấy, tại đây đã diễn ra trận đánh ác liệt giữa quân Trịnh và quân Tây Sơn ngày 24/4/1777 mà “Việt sử xứ Đàng Trong” của Phan Khoang đã mô tả: “Quân Tây Sơn hoặc bị giết hoặc bị voi giày, chết không xiết kể, bèn vỡ trận... Quân Trịnh bắt được quân lính, quân nhu khí giới rất nhiều, đuổi theo đến Thanh Hà rồi chiếm dinh Quảng Nam”.

Cẩm Sa xưa cũng là nơi tấp nập xe ngựa của quan khách, người buôn kẻ bán. Về sau, khe nước quanh co phía Tây làng được vua Minh Mạng đào, khởi thông thành dòng sông nối Thu Bồn – Vu Gia ra Cẩm Lệ-Cửa Hàn. Sách Đại Nam nhất thống chí của triều Nguyễn viết: “Sông Vĩnh Điện ở phía Bắc huyện, thượng lưu tiếp hai nguồn Ô Da và Thu Bồn, chảy về phía Bắc đến xã Hòa Khuê Đông, hợp với sông Cẩm Lệ chảy ra cửa biển Đà Nẵng.

Xét sông này nguyên trước là đường thủy đạo, khuất khúc quanh quẹo lâu năm bồi lấp, năm Minh Mạng thứ 3 (1822) vua sai Cai bộ Lê Đại Cương nhân theo đường cũ đào vét từ xã Câu Nhí đến xã Cẩm Sa dài hơn 850 trượng”. Như vậy, từ trước đã có sông Lộ Cảnh Giang-Cổ Cò ở phía Đông đến đầu thế kỷ XIX có sông đào Vĩnh Điện Hà phía Tây, làng Cẩm Sa trở thành làng giữa hai dòng sông cổ sầm uất

Ngày nay, làng Cẩm Sa lên phố, trở thành trung tâm phát triển kinh tế công nghiệp Bắc Quảng Nam, điểm giữa huyết mạch giao thông thênh thang nối thành phố Đà Nẵng và thành phố Hội An. Sông Vĩnh Điện vẫn là tuyến giao thông thủy quan trọng Điện Bàn-Đà Nẵng.

Và, dòng sông Cổ Cò đang khát vọng khởi thông để phát triển thành phố ven sông, nối liền Hội An – Đà Nẵng thành một chuỗi thành phố năng động, tác động qua lại và lan tỏa, tạo nên động lực cho sự phát triển vùng đô thị Bắc Quảng Nam và Nam thành phố Đà Nẵng. Với cảnh quan sông nước quyến rũ, đây cũng là trung tâm tài chính, công nghệ cao, dịch vụ đẳng cấp, các trường và viện đại học có chất lượng cao của khu vực Đông Nam Á- mở ra không gian cho sự phát triển hài hòa Đà Nẵng và hấp thụ áp lực phát triển đô thị cho Hội An để gìn giữ bản sắc đô thị truyền thống và đô thị sinh thái vùng Đông của Điện Bàn

Làng “Ngũ vị Tướng quân”

Làng cổ nhỏ Cẩm Sa là làng độc, lạ–như hình mẫu thu nhỏ đầy đủ, sinh động của truyền thống xứ Quảng. Hay nói đúng hơn, Cẩm Sa là hiện thân của vùng đất chưa mưa đà thấm.

Lịch sử làng qua bao biên thiên, từ trù phú đến chiến tranh ác liệt, xơ xát, gian nan, cực khổ và hồi sinh phát triển như Quảng Nam. Nơi đây chứng kiến trận đánh máu đổ thành sông thời chúa Trịnh – Tây Sơn. Đó cũng là làng của đại khoa Ngô Lý- Ngũ phụng Tề phi rạng danh đất học Quảng Nam, đó là làng cày ủi trắng, bom đạn băm nát từng góc vườn, tang thương trong 2 cuộc kháng chiến, nơi có nhiều Mẹ Việt Nam anh hùng nhất.

Đó là làng “Bảy dũng sĩ Điện Nam” và những người cộng sản tài năng, kiên trung, anh dũng, khẳng khái, khí tiết, như: Nhà lãnh đạo xuất sắc để lại nhiều dấu ấn quá trình cách mạng Phạm Đức Nam – Phạm Xuân Hè, cánh chim đại bàng miền Tây Quảng Nam Phạm Xuân Thâm - Sáu Do, già làng huyền thoại Tây Nguyên Phạm Thành Hân - Ama Trang, Nguyễn Tám, Nguyễn Hồng Thắng, Phạm Nghiên, Phạm Hồ, Lý Trân, Phạm Toại, Trần Chung (Đồng), Võ Định, chỉ huy trận đánh “Bảy dũng sĩ Điện Ngọc” lừng danh Lê Tấn Hiền (Tấn Viễn) , , , cha con Nguyễn Kiều, Nguyễn Cừ, Hồ Lạc, anh em Hứa Đức Phụng, Hứa Đức Hường, mẹ Thường, bà Năm Cẩm Sa (Phan Thị Năm),.. với nhiều Anh hùng lực lượng vũ trang và nhân dân bám trụ, kiên trung, không bao giờ phản Đảng (lời Phạm Hổ trước lúc hy sinh),… Làng cổ văn võ song toàn bao đời thừa kế nghiệp

Có một điều đăc biệt, làng Cẩm Sa có 5 vị tướng, mà người dân ở đây luôn tự hào, trân trọng gọi: Ngũ vị Tướng quân. Đó là: Thiếu tướng Phạm Bân - Anh hùng Lực lượng vũ trang, Nguyên Tỉnh đội trưởng Quảng Nam - Đà Nẵng, Thượng tướng Lê Thế Tiệm - Nguyên Thứ trưởng Bộ Công an, Thiếu tướng Tình báo Phạm Mai, Thiếu tướng Trần Đối - Anh hùng Lực lượng vũ trang, Nguyên Phó Tư lệnh Mặt trận 479 và Trung tướng Nguyễn Văn Thảng - Nguyên Chính ủy Quân Khu 5.

Ông Phạm Đức Nam (con trai Nguyên Chủ tịch UBND Quảng Nam- Đà Nẵng Phạm Đức Nam), Chủ tịch Hội đồng Tộc Phạm Quảng Nam- Đà Nẵng, người viết sử làng tự hào: Tôi có may mắn tìm về cội nguồn nhiều làng quê từ Bắc vào Nam, hiếm có làng quê nào như Cẩm Sa. Đúng như ông cha ta thường nói: Quê nghèo nuôi những anh hùng. Nơi đây từng là làng quê đẹp, thanh bình (trước năm 1960), nơi sinh ra nhiều người con ưu tú, làm rạng danh quê hương. Bây giờ, tại Nhà truyền thống Cẩm Sa đã và đang sưu tầm tư liệu, hình ảnh đề lưu giữ và giáo dục truyền thống cho con cháu mai sau.

Ngũ vị Tướng quân luôn là người con hiếu thảo, nghĩa tình và có nhiều đóng góp cho quê nhà, dân làng Cẩm Sa yêu mến, kính trọng. Sau này, Thượng tướng Lê Thế Tiệm - nguyên Ủy viên Trung ương Đảng, nguyên Thứ trưởng Bộ Công an, người để lại nhiều dấu ấn với quê, đóng góp giáo dục truyền thống, xây dựng quê hương.

Đặc biệt, Thượng tướng Lê Thế Tiệm cùng Trung tướng Nguyễn Văn Thảng dày công sưu tầm tư liệu, góp công xây dựng bia tưởng niệm “Địa điểm trận đánh 7 dũng sĩ Điện Nam”, được công nhận Di tích lịch sử cấp tỉnh (năm 2020)

Làng ta ở tận lòng ta (Nguyễn Duy). Với bề dày truyền thống và không gian tương lai, Cẩm Sa-Cát Gấm sẽ là chuỗi đô thị ven sông phát triển bừng sáng, mềm mại như dãi lụa trong tương lai giữa đôi bờ Vĩnh Điện Hà-Lộ Cảnh Giang phía Bắc Quảng Nam, như ước nguyện người xưa: Cẩm Sa lập xã lưu kim cổ.