Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo: Bảo đảm tính hợp hiến, rõ ràng

Trong bối cảnh Việt Nam đang đẩy mạnh chuyển đổi mô hình tăng trưởng, hướng đến một nền kinh tế số và tri thức, Dự thảo Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo (Dự thảo) được kỳ vọng sẽ là nền tảng pháp lý vững chắc để thúc đẩy đổi mới, sáng tạo và phát triển bền vững. Dự thảo gồm 8 chương và 83 điều (tăng 2 điều so với Luật khoa học và công nghệ năm 2013) do bổ sung nội dung đổi mới sáng tạo và cấu trúc lại Luật nên về hình thức có nhiều thay đổi so với luật hiện hành.

Theo Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Bùi Thế Duy, chưa bao giờ một dự luật khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo (KH-CN&ĐMST) lại được xây dựng trên nền tảng pháp lý "thông thoáng" như hiện nay, với sự tiếp thu hơn 1.000 ý kiến từ nhiều tầng lớp xã hội. Điểm nhấn của Dự thảo là sự liên thông với hơn 10 luật chuyên ngành như Luật Đầu tư công, Luật Thuế, Luật Chuyển giao công nghệ, Luật Sở hữu trí tuệ, Luật Chuyển đổi số… nhằm đảm bảo đồng bộ hệ thống pháp luật và tăng cường khả năng thực thi.

Một số chính sách hỗ trợ doanh nghiệp khởi nghiệp và tổ chức khoa học, công nghệ đã được tích hợp vào các luật đang được Quốc hội thảo luận để hình thành một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo toàn diện, từ hình thành sàn giao dịch công nghệ, thúc đẩy chuyển giao, thương mại hóa kết quả nghiên cứu đến tháo gỡ rào cản hành chính, bảo hộ sở hữu trí tuệ. Đặc biệt, với các tổ chức khoa học, công nghệ công lập, Dự thảo đề xuất trao quyền tự chủ thực chất về tài chính, nhân sự và nhiệm vụ khoa học

“Phải để các tổ chức khoa học, công nghệ chủ động đề xuất và sử dụng nguồn thay vì bị động chờ được giao nhiệm vụ”, Thứ trưởng nhấn mạnh.

Tuy nhiên, cùng với những điểm mới tích cực, một số ý kiến vẫn bày tỏ sự băn khoăn về tính hợp hiến, rõ ràng và chặt chẽ trong một số quy định của Dự thảo. Ông Đặng Đình Luyến, nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật của Quốc hội cho rằng, Dự thảo cần rà soát kỹ để không chỉ đảm bảo tính đồng bộ mà còn phải tuân thủ Hiến pháp và các nguyên tắc lập pháp cơ bản. Cụ thể, Điều 2 của Dự thảo quy định về đối tượng áp dụng với cụm từ “có liên quan đến hoạt động KH-CN&ĐMST”, quy định này còn mơ hồ, đặc biệt đối với tổ chức, cá nhân ngoài lãnh thổ Việt Nam.

Một điểm bất cập khác là tính thứ tự áp dụng giữa các văn bản pháp luật. Theo đó, Điều 4 Dự thảo quy định khi có quy định khác với các luật khác, thì Luật này sẽ được ưu tiên áp dụng. Theo ông Luyến, quy định này không phù hợp với Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật năm 2025. Trong trường hợp xung đột giữa các văn bản cùng cấp, văn bản ban hành sau mới được ưu tiên.

Liên quan đến quy định về thử nghiệm công nghệ mới và xử lý khác biệt so với pháp luật hiện hành, ông Đặng Đình Luyến nhận định, việc cho phép thực hiện các hoạt động “khác với pháp luật hiện hành” có nguy cơ xung đột với Hiến pháp, bởi không thể viện dẫn lý do thử nghiệm để hợp thức hóa những hành vi trái luật. Do đó, ông kiến nghị cần xem xét kỹ quy định tại khoản 6 Điều 22 về việc Chính phủ quy định chi tiết xử lý khác biệt với luật bởi quy định này hiện chưa có cơ sở pháp lý vững chắc và có thể tạo tiền lệ pháp lý rủi ro trong thực tiễn áp dụng.

Ngoài ra, nguyên tắc hội nhập và hợp tác quốc tế trong lĩnh vực khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo cũng được đề xuất cần quy định cụ thể và nhất quán hơn. Nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật của Quốc hội lưu ý rằng, Dự thảo cần bám sát quy định tại Điều 12 của Hiến pháp năm 2013, bảo đảm nguyên tắc “tôn trọng độc lập, chủ quyền, không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau” và chỉ tiếp nhận có chọn lọc các thành tựu, kinh nghiệm quốc tế, phù hợp.

Đồng tình với quan điểm về đảm bảo tính khả thi, ông Lê Quang Huy, Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội nhấn mạnh, Luật KH-CN&ĐMST cần được xây dựng trên tinh thần thể chế hóa đầy đủ các nghị quyết của Đảng, đặc biệt là Nghị quyết 57, Nghị quyết 66 và Nghị quyết 68. Quá trình xây dựng Dự thảo phải đảm bảo tính đồng bộ giữa các luật liên quan để tránh chồng chéo và mâu thuẫn khi triển khai thực hiện.