Huyền thoại kỹ nghệ gia Trương Văn Bền: (Kỳ 4) Cha đẻ của ngành xà bông Việt Nam

NGUYỄN XUÂN TUẤN• 30/10/2023 03:40

Có một thời, xà bông “Cô Ba” là món mỹ phẩm không thể thiếu của các bà, các cô từ miền Đông Nam bộ đến miền Tây Nam bộ.

>>Huyền thoại kỹ nghệ gia Trương Văn Bền: (Kỳ 3) Làm ruộng nghìn héc ta

Có một thời, xà bông “Cô Ba” đánh bật những thương hiệu xà bông nổi tiếng nước ngoài nhập khẩu vào thị trường Việt Nam, trở thành “thương hiệu Việt” có tiếng nhất thời bấy giờ. Trước và sau khi đất nước giải phóng, sản phẩm này hầu như không có đối thủ.

Logô hình ảnh người phụ nữ của Cty Trương Văn Bền và các con ngay bên hông chợ Kim Biên vẫn còn tồn tại

Người đi khai phá

Dù rất thành công ở nhiều lĩnh vực nhưng khi nhắc đến Trương Văn Bền người dân Việt Nam nghĩ ngay đến cục xà bông “Cô Ba”. Năm 1932, Công ty Trương Văn Bền và các con ra đời với mục tiêu chính là trở thành nhà máy nấu xà phòng lớn nhất Đông Dương. Tận dụng nguyên liệu có sẵn, ứng dụng kỹ thuật mới, Công ty Trương Văn Bền và các con đã đưa ra những sản phẩm chất lượng đạt tiêu chuẩn quốc tế, giá cả phải chăng. Thêm vào đó, ông lại rất chú trọng đến việc quảng cáo và khuếch trương thương hiệu.

Tên tuổi của ông và sản phẩm xà bông Cô Ba một thời rất nổi tiếng và là niềm tự hào của nhiều người, nhất là người miền Nam. Ông là cha đẻ của phong trào “Người Việt dùng hàng Việt”. Ông cũng là người đi tiên phong trong phong trào khuếch trương thương hiệu. Qua cục xà bông, người ta thấy ông thể hiện tinh thần sáng tạo, tháo vát trong nền kinh tế và thương mại của người Việt Nam xưa.

Xưởng sản xuất xà bông Cô Ba nay vẫn còn tồn tại và trở thành trung tâm thương mại

Xà bông là sản phẩm mang lại cho ông nhiều tiếng tăm và tiếp cận mọi người nhiều nhất. Tên của Trương Văn Bền gắn liền với xà bông Việt Nam, xà bông “Cô Ba”. Hãng xà bông của ông tọa lạc trên đường Rue de Cambodge nay là Chợ Kim Biên, quận 5. Công ty của ông gọi là Trương Văn Bền và các con – Dầu và Xà bông Việt Nam (Truong Van Ben & fils – Huilerie et Savonnerie Vietnam). Xưởng dầu của ông ở Chợ Lớn mỗi tháng sản xuất khoảng 1.500 tấn dầu dừa và hãng xà bông Trương Văn Bền sản xuất khoảng 600 tấn xà bông và 10 tấn glycerine. Trong năm 1943, vào thời kỳ khó khăn ở nhiều nước do chiến tranh đệ nhị thế chiến. Công ty Trương Văn Bền và các con là công ty quan trọng nhất sản xuất dầu và xà bông trên toàn cõi Đông Dương.

Tuy nhiên, để làm được xà bông vang bóng một thời, bà Trương Ngọc Lang, người con gái duy nhất của ông Trương Văn Bền kể, năm 1932, ba tôi gặp ông Mazet, một người kỹ sư chuyên ngành hoá chất qua Việt Nam để làm xà bông. Sau khi qua, người này dạy cho 4 người Việt Nam công thức để làm xà bông và trả lương mỗi tháng 40 đồng. Từ số người Việt biết làm xà bông ban đầu, ông đã chiêu dụ được một người tên Tắc về làm cho Công ty Trương Văn Bền và các con với mức lương mỗi tháng 70 đồng. Thấy ông trả lương cao, cả 3 người còn lại đều xin nghỉ để về làm xà bông cho ông.

Do thiếu vốn đầu tư nên không làm được nhiều, ban đầu mỗi ngày Trương Văn Bền nấu một chảo, cho ra 3 tấn xà bông/ngày. Theo cuốn hồi ký ông để lại, vào thời gian này và trước đó, hầu hết xà bông dùng trong nước và ở Đông Dương là các doanh nghiệp do người Pháp làm chủ. Chỉ có một số ít xà bông làm từ các xưởng nhỏ thủ công ở Chợ Lớn với chất lượng kém nên không thể cạnh tranh và so sánh với xà bông nhập từ Pháp.

Ban đầu Hãng xà bông Trương Văn Bền và các con sản xuất 600 tấn xà bông giặt mỗi tháng. Từ khi Xà bông Cô Ba tức xà bông thơm đầu tiên của Việt Nam ra đời, Cô Ba đã đánh bạt xà bông thơm của Pháp, nhập cảng từ Marseille, nhờ phẩm chất tốt, giá thành thấp. Trong thương trường, ông Bền có chủ trương riêng để tạo uy tín là phải giữ chất lượng tốt và sản phẩm phải hợp với túi tiền người tiêu dùng. Ông nhìn xa thấy rộng, không theo lối chụp giựt, ăn xổi ở thì. Mặc dầu có địa vị cao trong xã hội, nhưng ông Bền không tự mãn. Ông luôn luôn tìm tòi, học hỏi kinh nghiệm mỗi lần có dịp qua Pháp.

Sau đây là là vài đoạn trong nhật ký của ông Trương Văn Bền: Thấy xà bông bán chạy tôi làm thêm một chảo nữa. Nay nhiều thêm thì phải làm quảng cáo mới bán được. Một mặt phải kiếm thế ép mấy hàng tạp hóa mua xà bông Việt Nam về bán, vì tiệm tạp hóa hầu hết của khách trú, chúng xấu bụng không mấy khi chịu mua đồ của người Việt Nam chế tạo về bán, chi trừ khi nào món đồ ấy đã được thông dụng đem cho chúng một mối lợi hàng ngày thì chúng mới chịu mua. Tôi bèn huy động một tốp người cứ lần lượt hàng ngày đi hết các tiệm tạp hóa hỏi có xà bông Việt Nam bán không? Hễ có thì mua một, hai xu, bằng không thì đi chỗ khác, trước khi bước chân ra khỏi tiệm nói với lại một câu “Sao không buôn xà-bông Việt-Nam về bán? Thứ đó tốt hơn xà bông khác nhiều”. Hết người này tới người khác, thế rồi chủ tiệm cũng phải để ý lấy làm lạ, phải hỏi lại chỗ bán xà bông Việt Nam, cho người mua thử về bán.

Giấy chứng nhận độc quyền thương hiệu xà bông Cô Ba bằng tiếng Pháp

Nổi danh nhờ xà bông

Ông cũng cho biết: Trong 6 năm thế giới chiến tranh (1939-1945) mấy hãng dầu và xà bông làm ăn tấn phát lắm, một cơ hội may cho mấy hãng Tây như Borris, Mattrat và Delaunay, vì chiến tranh, việc xuất nhập cảng khó khăn. Trong ủy ban giám đốc hầu hết là người Pháp nhưng tôi là nhân viên Hội đồng quản hạt, hãng xà bông của tôi lại sản xuất nhiều hơn họ nên họ phải để tôi làm Chủ tịch. Trong hồi ký ông cho biết, năm 1941, tôi cho sở binh lương một ít lợi quyền, nên xà bông của hãng bán được giá cao và còn được chở đi mấy xứ thuộc địa của Pháp như Madagascar, Réunion…bán. Nay chiến tranh giao thương bế tắc nên họ phải mua xà bông của tôi.

Trong bài báo phỏng vấn Trương Văn Bền đăng trên báo Sài Gòn Xuân năm 1939 phóng viên hỏi tại sao người Việt thường thất bại trong thương mại và kỹ nghệ. Không cần suy nghĩ lâu, ông Trương Văn Bền trả lời: Tại người mình ưa bắt cá hai tay, ưa làm nhiều việc quá. Việc này chưa xong, họ đã xoay qua làm việc khác, thành thử không việc nào vẹn toàn. Rốt cuộc hỏng cả. Lý do thứ hai là do họ không thông thạo việc nên thường thất bại. Bất cứ việc gì, trước khi làm mình phải biết rõ việc ấy. Phải học, phải nghiên cứu kỹ càng mới được. Người Tây trước khi làm việc gì họ cũng học trước cả. Cho đến một việc đứng bán hàng, ta cho là tầm thường và tưởng ai ai cũng có thể làm được. Nhưng đối với họ đó là việc quan trọng cũng có sách có trường dạy hẳn hoi, dạy từ cách tiếp khách, khoe hàng làm sao cho người khách mua rồi thì còn trở lại.

Giấy chứng nhận độc quyền thương hiệu xà bông Cô Ba bằng tiếng Pháp

Theo ông, người mình có một cái rất bậy là chỉ thấy cái lợi trước mắt, chỉ cốt làm sao bán được món hàng lúc ấy mà thôi, không chịu hiểu rằng người khách thấy mình bị tiếp đãi không được như ý, hoặc bị lừa gạt mua nhầm hàng xấu, về sau không thèm trở lại nữa, vì vậy mà ế ẩm. Như tôi đây cơ sở đã vững vàng rồi mà ngày nào cũng tìm sách đọc thêm. Khi được hỏi về bí quyết thành công, ông Bền nói: “ở xứ mình, trong giới kỹ nghệ còn trống chỗ nhiều, muốn lập kỹ nghệ nào cũng dễ lắm. Không cần phải có vốn nhiều. Vốn ít, càng tốt hơn”.

Ban đầu không nên làm rình rang, đã vô ích mà còn có hại, cứ khởi sự nho nhỏ, đi lần lần từng bước. Cần nhất phải có chí nhẫn nại. Như tôi đây bị thất bại đã mấy phen, nhưng có thất bại mới có thêm kinh nghiệm. Thứ nhất là bền chí. Thứ hai là phải có sức khỏe, làm gì thì làm mỗi buổi sáng tôi cũng dậy sớm tập nửa giờ thể dục. Không có sức khỏe, hay đau ốm thì dẫu tài giỏi đến bậc nào cũng thành vô dụng. Tóm lại sức khỏe, sự học hỏi, sự bền chí là những điều kiện của sự thành công”.

Năm 1943, xưởng dầu của ông ở Chợ Lớn mỗi tháng sản xuất khoảng 1.500 tấn dầu dừa và hãng xà bông Trương Văn Bền sản xuất khoảng 600 tấn xà bông và 10 tấn glycerine. Các xưởng ép dầu, xưởng làm xà bông, thâu nhận và tạo công ăn việc làm cho trên 200 công nhân. Khi công việc làm ăn phát đạt thêm, ông Bền còn xuất tiền cất một dãy phố 500 căn, gần Ngã Sáu Chợ Lớn, nằm góc đường Armans Rousseau và Général Lizé (trước năm 1975 đổi thành Minh Mạng-Hùng Vương).

Xà bông Việt Nam và xà bông thơm “Cô Ba” được nhiều người ưa chuộng vì chất lượng tốt và giá phải chăng. Trên thị trường, xà bông Việt Nam và xà bông thơm “Cô Ba” đánh bạt xà bông thơm “Mac Xây” (Marseille) của Pháp nhập từ chính quốc. Ngoài Việt Nam, xà bông “Cô Ba” được dùng rộng rãi ở Lào và Campuchia và được xuất khẩu qua Hồng Kông, Caledonie và một số nước châu Phi. Theo bảng lượng giá để đánh thuế của Phủ toàn quyền Đông Dương ở Hà Nội, thì năm 1941, ông Trương Văn Bền phải đóng cho chính phủ một số tiền lên tới 107.000 đồng (khi đó, giá vàng khoảng 60 đồng/lượng). Điều này chứng tỏ công ty Trương Văn Bền và các con là một trong những công ty làm ăn rất phát đạt ở Đông Dương tạo ra của cải công ăn việc làm cho bao người và thúc đẩy kinh tế phát triển trong nhiều lĩnh vực.

Kỳ 5: Vua xà bông