Những bất cập trong hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp

Theo quy định, để được kinh doanh theo phương thức bán hàng đa cấp (gọi tắt là Kinh doanh đa cấp) tại Việt Nam, các doanh nghiệp bắt buộc phải được Bộ Công Thương cấp Giấy Chứng nhận Đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp và thường được dư luận gọi với cái tên là “Đa cấp chân chính”. Còn các doanh nghiệp kinh doanh theo phương thức này mà không được Bộ Công Thương cấp phép thì bị dư luận gán cho cái tên là “Đa cấp bất chính”. Trong khuôn khổ bài viết này chúng ta chỉ đề cập đến đa cấp chân chính, tức là doanh nghiệp đã được cấp phép hoạt động.

Kinh doanh đa cấp có minh bạch hay không?

Một trong những câu hỏi được dư luận đặt ra nhiều năm qua đó là “Kinh doanh đa cấp có minh bạch hay không?”. Theo ý kiến nhận xét của một số chuyên gia, luật sư và cả giới doanh nhân thì: “Kinh doanh đa cấp rất minh bạch, thậm chí minh bạch hơn nhiều lĩnh vực kinh doanh khác”.

Về vấn đề này, Luật sư Nguyễn Thế Truyền – Giám đốc Công ty Luật hợp danh Thiên Thanh (thuộc Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội) phân tích: Đầu tiên là việc giống như các doanh nghiệp thuộc mọi lĩnh vực khác, doanh nghiệp kinh doanh đa cấp muốn được hoạt động trên lãnh thổ Việt Nam phải được Sở Kế hoạch và Đầu tư (nay là Sở Tài chính) địa phương nơi đặt trụ sở cấp Giấy phép Đăng ký kinh doanh như tất cả các doanh nghiệp thông thường khác. Sau đó, muốn kinh doanh theo phương thức đa cấp họ bắt buộc phải xin thêm Bộ Công Thương một Giấy Chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp. Như vậy để có thể hoạt động chính thức tại Việt Nam, về mặt thủ tục doanh nghiệp bán hàng đa cấp đã phải có hơn các doanh nghiệp kinh doanh các lĩnh vực khác một giấy phép hoạt động.

Không chỉ chịu khắt khe về mặt thủ tục, trong suốt quá trình hoạt động, các doanh nghiệp kinh doanh theo phương thức đa cấp còn buộc phải tuân thủ thêm “một rừng báo cáo” mà các doanh nghiệp trong những lĩnh vực khác như: bất động sản, xây dựng, thời trang, truyền thông, văn hóa… không bao giờ phải làm.

Đầu tiên là định kỳ hàng tháng, doanh nghiệp đa cấp phải báo cáo Sở Công Thương nơi đặt trụ sở danh sách những người tham gia bán hàng đa cấp tại địa phương, bao gồm: tên tuổi người tham gia, ngày tháng năm sinh, địa chỉ nơi cư trú, số Căn cước công dân, số Hợp đồng tham gia, số điện thoại liên hệ… tức là “tất tần tật” những vấn đề liên quan đến cá nhân của một con người, thậm chí là cả bí mật cá nhân lẽ ra họ có quyền từ chối cung cấp như: số điện thoại, số Căn cước công dân, địa chỉ nơi cư trú... Liệu ai có thể dám khẳng định các thông tin cá nhân này không bị lọt ra ngoài với động cơ xấu hay bán cho chính các doanh nghiệp đa cấp là đối thủ cạnh tranh với nhau? Câu hỏi lớn đặt ra là quy định này có còn phù hợp không khi mà Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân đã được thông qua?

Tiếp đó, 6 tháng một lần các doanh nghiệp đa cấp phải báo cáo Bộ Công Thương và Sở Công Thương nơi doanh nghiệp hoạt động tình hình tài chính của năm trước đó với sự xác nhận của cơ quan có thẩm quyền, báo cáo về các địa điểm nơi doanh nghiệp đặt trụ sở chính, đặt chi nhánh, đặt văn phòng đại diện hay địa điểm kinh doanh. Sau đó tiếp tục báo cáo về mạng lưới hoạt động bao gồm số lượng người tham gia, số lượng phát sinh trong kỳ, số lượng người chấm dứt Hợp đồng.

Chưa dừng lại đó, cũng định kỳ 6 tháng một lần, doanh nghiệp đa cấp lại phải báo cáo thêm với Sở, với Bộ Công Thương về doanh thu chi tiết từng loại mặt hàng, tỷ lệ hoa hồng, tiền thưởng, lợi ích kinh tế, giá vốn hàng bán, các chương trình khuyến mại, chương trình hội thảo, thu nhập cá nhân của người tham gia, nghĩa vụ ngân sách với Nhà nước,...

Đồng quan điểm với luật sư Nguyễn Thế Truyền, ông Đồng Thanh Tùng, một chuyên gia kinh tế bổ sung thêm: Đó mới chỉ là thủ tục kinh doanh, còn đối với sản phẩm thì doanh nghiệp kinh doanh bắt buộc phải công bố danh mục các sản phẩm của doanh nghiệp mình trên trang website, giá bán sản phẩm, tỷ lệ hoa hồng... Đối với các sản phẩm phải xin cấp phép như: thực phẩm chức năng, mỹ phẩm hay hàng tiêu dùng… doanh nghiệp vẫn phải xin thêm cấp phép lưu hành như các doanh nghiệp thông thường khác.

Với những điều nêu trên rõ ràng mọi mặt hoạt động của doanh nghiệp đa cấp đang bị quản lý chặt hơn các doanh nghiệp thông thường khác rất nhiều. “Doanh nghiệp đa cấp phải báo cáo đầy đủ mọi mặt hoặt động từ khi mới bắt đầu, từ sản phẩm, doanh thu đến con người tham gia, điều mà không có bất cứ lĩnh vực nào khác phải làm. Vậy tại sao lại bảo đa cấp là không minh bạch? Tôi cho rằng đây là lĩnh vực kinh doanh rất minh bạch, thậm chí minh bạch hơn những lĩnh vực khác”, luật sư Truyền chia sẻ.

Câu chuyện mua rẻ, bán đắt

Suốt nhiều năm qua, dư luận luôn cho rằng doanh nghiệp đa cấp bán sản phẩm giá rất cao, thậm chí cao gấp vài lần giá gốc và cho rằng đây là điểm “nhập nhằng, gian dối” của doanh nghiệp đa cấp.

Trao đổi về vấn đề này, ông Đồng Thanh Tùng - chuyên gia kinh tế phân tích: Theo quy định của Bộ Công Thương, hàng hóa của doanh nghiệp đa cấp phải được thống nhất một giá, bao gồm giá mua, giá bán, tỷ lệ hoa hồng và bắt buộc phải được niêm yết công khai trên website cũng như đăng ký với Cơ quan quản lý nhà nước. Trong khi đó, những người bán hàng hóa, sản phẩm cho doanh nghiệp đa cấp (gọi là Nhà phân phối) sẽ không được doanh nghiệp trả tiền lương, tiền bảo hiểm, chi phí quảng cáo, chi phí bán hàng… mà toàn bộ những chi phí này sẽ được tính vào tiền hoa hồng là tỷ lệ được cắt lại trên giá trị hàng hóa bán ra theo hợp đồng và quy chế của doanh nghiệp.

Do hàng hóa của doanh nghiệp bán hàng đa cấp được thống nhất một giá, được niêm yết công khai cũng như đăng ký trước với Cơ quan quản lý nên khi xây dựng kế hoạch bán hàng, các doanh nghiệp đều buộc phải dự tính các chi phí này vào giá bán (một giá) cho Nhà phân phối và tỷ lệ hoa hồng mà họ được hưởng để Nhà phân phối có thể tự trả lương, bảo hiểm, chi phí quảng cáo, chi phí bán hàng… đối với sản phẩm mà mình mua và phân phối tới người tiêu dùng.

Việc xây dựng giá bán, tỷ lệ hoa hồng từ doanh nghiệp đa cấp cũng như nhà phân phối tới người tiêu dung đều phải công khai, minh bạch giữa các bên và chịu sự kiểm tra, giám sát của Bộ Công Thương, Sở Công Thương, cơ quan thuế và được thể hiện chi tiết, rõ ràng tại các chứng từ kế toán theo quy định. Việc mua bán giữa các bên là thỏa thuận dân sự công khai, tự nguyện, không gian dối, doanh nghiệp và nhà phân phối phải thực hiện đầy đủ nghĩa vụ thuế đối với Nhà nước trên cơ sở lợi tức mà mình được hưởng.

Như vậy dư luận cho rằng việc doanh nghiệp đa cấp bán sản phẩm giá rất cao, thậm chí cao gấp nhiều lần giá gốc để hưởng lợi lớn là “nhập nhằng, gian dối” là cái nhìn thiếu khách quan, không phản ánh đúng bản chất của hoạt động thương mại. Ví dụ như: sản phẩm đồ hiệu bán gấp hàng chục lần giá sản xuất, thiết bị y tế, chip bán dẫn….nhà phân phối bán gấp cả chục lần, trăm lần giá gốc… người tiêu dùng biết và vẫn mua. Đây được coi là hoạt động thương mại bình thường mà không phải là gian dối, lừa đảo người tiêu dùng như thông tin dư luận.

Doanh nghiệp đa cấp có bị “siết” quá tay?

Câu hỏi được đặt ra là liệu chúng ta có đang “ghẻ lạnh” với doanh nghiệp đa cấp chân chính hay không? Tại sao số lượng doanh nghiệp đa cấp được cấp phép ngày càng rơi rụng dần từ con số 100 doanh nghiệp ban đầu xuống còn 67 doanh nghiệp vào năm 2015, rồi 23 doanh nghiệp của năm 2019 và đến nay, số lượng chỉ còn vẻn vẹn 16 doanh nghiệp.

Một trong những thủ tục mà đa phần các doanh nghiệp đa cấp chân chính cho là phiền toái nhất chính là việc xin giấy phép khi triển khai hoạt động tại các địa phương. Theo quy định, dù đã được Bộ Công Thương cấp Giấy phép hoạt động đa cấp tại Việt Nam nhưng mỗi khi hoạt động tại địa phương nào thì doanh nghiệp bắt buộc phải xin phép thêm Sở Công Thương của địa phương đó, thậm chí một vài nơi nếu chưa được sự đồng ý của cấp phường, xã thì vẫn chưa được hoạt động. Trong một vài trường hợp, việc chờ đợi để Sở Công Thương tham vấn thêm ý kiến các cấp tỉnh, thậm chí là các ngành liên quan trong tỉnh khiến doanh nghiệp dài cổ chờ đợi.

Nhận xét về vấn đề này, hầu hết các chuyên gia, luật sư cũng như doanh nghiệp đều cho rằng đây là điều khá bất hợp lý nếu không muốn nói là vô lý bởi Giấy Chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp là loại hình giấy phép có điều kiện mà mỗi doanh nghiệp kinh doanh đa cấp buộc phải xin phép từ Bộ Công Thương ngay từ khi bắt đầu hoạt động, thì tại sao lại phải đi xin giấy phép của đơn vị cấp dưới của Bộ Công Thương nữa?

Việc xin giấy phép hoạt động của địa phương đã gây ra rất nhiều phiền toái cho doanh nghiệp khi mỗi địa phương lại có nhận thức khác nhau nên đôi khi một doanh nghiệp có cùng nội dung hoạt động nhưng tỉnh này thì cho phép, tỉnh khác lại không cho, thậm chí tỉnh cho phép nhưng huyện và xã lại cấm. “Sao lại phải làm vậy? Bộ Công Thương đã cấp phép rồi thì đương nhiên doanh nghiệp được hoạt động trên toàn lãnh thổ Việt Nam chứ. Lẽ ra Sở Công Thương địa phương chỉ là cơ quan giám sát để nếu doanh nghiệp làm sai thì xử phạt chứ sao lại có quyền đồng ý hay không đồng ý cho doanh nghiệp hoạt động trên địa phương mình. Liệu đây có phải là một loại giấy phép con?” - chuyên gia Đồng Thanh Tùng đặt câu hỏi.

Chưa dừng lại đó, để được kinh doanh và cấp Giấy Chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp tại Việt Nam bắt buộc mỗi doanh nghiệp phải nộp ký quỹ 10 tỷ đồng để làm cọc. Đây là khoản tiền mà cơ quan quản lý cho rằng để xử lý khi có sự cố xảy ra ảnh hưởng đến hệ thống phân phối hoặc ảnh hưởng đến người tiêu dùng.

Phân tích về khoản tiền này, luật sư Truyền cho rằng: Có hay không sự bất bình đẳng giữa các loại hình kinh doanh bởi hoạt động mua bán sản phẩm đa cấp đều là tự do thỏa thuận. Hơn nữa bán hàng theo phương thức đa cấp đã được kê khai, báo cáo rất rõ ràng, nếu tổ chức hay cá nhân nào cố tình làm sai sẽ chịu sự trừng phạt của Pháp luật chứ tại sao lại bắt doanh nghiệp chịu khi mà họ luôn tuân thủ các quy định mà nhà nước đã đặt ra.

Nhiều chuyên gia cho rằng việc đánh đồng bắt nộp ký quỹ 10 tỷ đồng vào kho bạc dù doanh nghiệp to hay nhỏ là hết sức phi lý và bất công bởi quy mô, doanh thu và lợi nhuận mỗi doanh nghiệp mỗi khác nhau. “Trong bối cảnh các doanh nghiệp Việt Nam mới gia nhập thị trường, quy mô nhỏ, luôn phải vay vốn trong quá trình kinh doanh, thì số tiền 10 tỷ đồng phải nộp sẽ là gánh nặng cho các doanh nghiệp” - chuyên gia Đồng Thanh Tùng khẳng định.

Theo thông tin từ Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia (Bộ Công Thương), tính đến cuối năm 2024, cả nước còn 16 doanh nghiệp được cấp Giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp, giảm 4 doanh nghiệp so với đầu năm. Năm 2024, hầu hết các doanh nghiệp bán hàng đa cấp đều có lợi nhuận, một số doanh nghiệp thậm chí duy trì được đà tăng trưởng về doanh thu, góp phần tạo ra nhiều việc làm và thu nhập cho người dân. Bên cạnh đó, các doanh nghiệp này cũng tham gia tích cực vào các hoạt động thiện nguyện, đóng góp vào sự phát triển cộng đồng. Chưa dừng tai đó, năm 2024, ngành bán hàng đa cấp đạt tổng doanh thu 16.206 tỷ đồng, giải quyết công ăn việc làm cho gần 700.000 người và đóng góp vào ngân sách trên 2.262 tỷ đồng.

Điều khiến tất cả các doanh nghiệp đa cấp chân chính vô cùng bức xúc đó chính là hiện có rất nhiều doanh nghiệp hoạt động theo phương thức đa cấp nhưng cố tình không xin cấp phép và vẫn ngang nhiên hoạt động mà hầu như rất ít cơ quan phát hiện, xử lý, tạo nên sự mất công bằng trong cạnh tranh. Thậm chí có ý kiến còn cho rằng không ít doanh nghiệp đa cấp đã được cấp phép trước đây nhưng do thấy quá khó khăn nên đã xin thôi, hay doanh nghiệp vi phạm bị Bộ Công Thương rút giấy phép sau đó đã đổi tên, thay thương hiệu và tiếp tục hoạt động mà không chịu sự ràng buộc nào. Nhiều doanh nghiệp trong số đó đã thổi phồng sự thật, lừa dối người tiêu dùng, gây hoang mang và mất niềm tin cho xã hội, ảnh hưởng lây đến uy tín của các doanh nghiệp đa cấp chân chính.

Được biết, mới đây theo chỉ đạo của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ về việc tạo điều kiện tối đa về môi trường pháp lý cho người dân, doanh nghiệp, thúc đẩy quyền tự do kinh doanh, cũng như tăng cường hiệu lực, hiệu quả của quản lý Nhà nước, Bộ Công Thương đã có tờ trình Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ “Dự thảo Nghị định thay thế các Nghị định của Chính phủ về quản lý hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp”.

Hy vọng Nghị định mới về quản lý hoạt động kinh doanh đa cấp ra đời sẽ hạn chế được những vướng mắc, bất cập, triệt tiêu hoạt động kinh doanh đa cấp bất chính, thúc đẩy kinh doanh đa cấp chân chính ngày càng minh bạch, hiệu quả, góp phần tạo công ăn việc làm, thúc đẩy phát triển kinh tế, xã hội đất nước.

Nguyễn Tiến Dũng