Sửa đổi Luật Xây dựng: Cần bịt khoảng trống hậu kiểm
Nhiều ý kiến cho rằng, hậu kiểm chỉ phát huy hiệu quả khi có tiêu chí rõ ràng, chế tài đủ mạnh và năng lực cán bộ cơ sở được bảo đảm.
Dự thảo Luật Xây dựng (sửa đổi) đang được trình Quốc hội cho thấy bước chuyển quan trọng từ mô hình quản lý thiên về “tiền kiểm” sang “hậu kiểm”, hướng tới tạo thuận lợi cho người dân và doanh nghiệp. Tuy nhiên, hàng loạt ý kiến tại Quốc hội cảnh báo rằng nếu không thiết kế đầy đủ tiêu chí, cơ chế giám sát và năng lực thực thi, việc nới lỏng cấp phép xây dựng có thể tạo ra khoảng trống pháp lý, làm gia tăng rủi ro, thất thoát và vi phạm trật tự xây dựng.
Đại biểu Phạm Văn Hòa, ĐBQH tỉnh Đồng Tháp dẫn lại một số vụ việc xây nhầm nhà trên đất người khác tại Hải Phòng – những ví dụ điển hình cho thấy bất cập khi chuyển sang hậu kiểm mà thiếu kiểm tra ban đầu.
“Các vụ việc trên cho thấy nếu không kiểm tra đầy đủ ngay từ đầu sẽ dẫn đến xây dựng nhầm vị trí, kéo theo hệ lụy nghiêm trọng”, ông bày tỏ và nhấn mạnh vai trò của chính quyền địa phương trong công tác hậu kiểm là hết sức quan trọng.
Liên quan đến vấn đề này, đại biểu Trần Hoàng Ngân, ĐBQH TP TP HCM cho biết, thời gian qua, khu vực tư nhân có dấu hiệu chững lại; ngay cả số lượng hồ sơ xin cấp phép xây dựng tại một số địa phương cũng giảm. Một phần nguyên nhân đến từ chậm trễ trong công tác quy hoạch, trong khi quá trình sửa đổi, bổ sung các quy hoạch tổng thể và quy hoạch đô thị vẫn đang triển khai. Trong bối cảnh Quốc hội vừa thông qua kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội năm 2026 với mục tiêu tăng trưởng trên 10%, vai trò của ngành xây dựng càng trở nên quan trọng.
“Dù chỉ chiếm khoảng 3% GDP nhưng mức độ lan tỏa sang nhiều lĩnh vực của ngành xây dựng là rất lớn”, ông nhấn mạnh.
Từ thực tiễn giám sát, đại biểu Trần Hoàng Ngân cho rằng quan điểm “tăng hậu kiểm hơn tiền kiểm” cần được tiếp cận thận trọng. Ông nêu thực trạng nhiều công trình dở dang, công trình hoàn thành nhưng không đưa vào sử dụng, dự án ven biển phải phá bỏ do sai quy hoạch… gây lãng phí rất lớn.
“Trong xây dựng, tiền kiểm – trung kiểm – hậu kiểm đều phải coi trọng. Kiểm tra ngay từ khâu cấp phép là cần thiết để tránh rủi ro và thất thoát”, ông đề nghị.
Được biết, so với Luật hiện hành, Dự thảo đã quy định miễn giấy phép xây dựng đối với một số loại công trình, giảm “tiền kiểm”, tăng “hậu kiểm” trong quản lý công trình xây dựng. Đại biểu Lê Thu Hà, ĐBQH tỉnh Lào Cai cho rằng chuyển mô hình quản lý không chỉ là sửa thủ tục mà là “tái thiết tư duy quản lý”. Mở rộng miễn giấy phép để tạo thuận lợi là điều đúng đắn, nhưng cần tiêu chí rõ ràng để tránh mỗi địa phương hiểu một kiểu. Đồng thời, đại biểu cũng lưu ý năng lực cán bộ cấp xã – lực lượng trực tiếp quản lý trật tự xây dựng hiện còn hạn chế.
"Việc coi UBND cấp xã là cơ quan chuyên môn về xây dựng cần được quy định đi kèm tiêu chuẩn, điều kiện bảo đảm. Phân cấp mà không phân chuẩn sẽ tạo rủi ro lớn hơn là lợi ích", đại biểu nhấn mạnh.
Một điểm lưu ý khác được đại biểu nêu ra là cơ chế chế tài. Với mô hình hậu kiểm, nếu các chế tài không đủ mạnh, không đủ sức răn đe, việc buông lỏng quản lý sẽ rất dễ xảy ra. Do đó, đại biểu đề nghị tăng mạnh mức xử phạt đối với các hành vi vi phạm phổ biến trong thực tiễn như không thông báo khởi công, không cập nhật dữ liệu công trình lên hệ thống, thi công sai hồ sơ hay sai phạm về chỉ giới xây dựng.
Từ các phân tích nêu trên, đại biểu Lê Thu Hà đề nghị sửa đổi Điều 43 theo hướng bổ sung rõ ràng bộ tiêu chí để được miễn giấy phép xây dựng. Công trình chỉ được miễn phép khi đồng thời đáp ứng các yêu cầu về loại công trình, quy mô, khoảng lùi, an toàn phòng cháy chữa cháy, sự phù hợp với quy hoạch và nghĩa vụ cập nhật đầy đủ dữ liệu trước khi khởi công.
Đồng thời, đề nghị sửa đổi Điều 47 để tăng chế tài và gắn chặt công tác hậu kiểm với dữ liệu. Trường hợp chủ đầu tư hoặc nhà thầu không thực hiện nghĩa vụ thông báo khởi công, không cập nhật dữ liệu hoặc cố tình thi công sai, cần áp dụng khung xử phạt tăng nặng, đồng thời đình chỉ thi công cho đến khi khắc phục xong vi phạm.
Bên cạnh đó, đối với Điều 20, đại biểu đề nghị làm rõ phạm vi thẩm quyền giữa các cấp chính quyền. UBND cấp xã chỉ nên thực hiện nhiệm vụ quản lý trật tự xây dựng, trong khi thẩm quyền chuyên môn phải thuộc UBND cấp tỉnh tùy thuộc vào loại và quy mô công trình. Cách phân định này nhằm bảo đảm rằng công tác kiểm tra, giám sát được thực hiện bởi lực lượng có đủ năng lực chuyên môn, tránh tình trạng “giao việc nhưng không giao đủ quyền và điều kiện thực thi”.