Xóa nghẽn thể chế, thúc đẩy đổi mới sáng tạo

Phó Trưởng ban Chính sách, Chiến lược Trung ương Nguyễn Đức Hiển nhấn mạnh tại Diễn đàn Xây dựng pháp luật lần thứ nhất do Ủy ban Thường vụ Quốc hội tổ chức sáng 22/11.

Theo ông Nguyễn Đức Hiển, Chiến lược Trung ương chủ trương đổi mới sáng tạo đã được Đảng xác định là đột phá chiến lược, thể hiện rõ trong Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị về phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.

Cùng với đó, Quốc hội thời gian qua đã “tạo cuộc cách mạng mạnh mẽ về xây dựng thể chế”, thông qua 17 luật và hàng trăm văn bản dưới luật, bao gồm những đạo luật nền tảng như Luật Khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo, Luật Công nghiệp công nghệ số, Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân.

“Những số liệu ấy cho thấy quyết tâm chính trị rất lớn của Đảng, Quốc hội và Chính phủ trong kiến tạo hành lang pháp lý cho nền kinh tế số và kinh tế tri thức”. - Phó Trưởng ban Chính sách, Chiến lược Trung ương khẳng định.

Cùng với các chuyển biến tích cực, Phó Trưởng ban Chính sách, Chiến lược Trung ương thẳng thắn chỉ rõ nhiều điểm nghẽn thể chế vẫn tồn tại dai dẳng, gây cản trở sự bứt phá của khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Điểm nghẽn đầu tiên và lớn nhất theo ông Nguyễn Đức Hiển chính là tư duy quản lý tài chính vẫn còn nặng tính hành chính, chưa phù hợp với đặc thù rủi ro cao của hoạt động nghiên cứu. “Nhà khoa học đang mất quá nhiều thời gian giải trình chứng từ, hóa đơn hơn là tập trung cho nghiên cứu,” đại biểu nêu rõ.

Thống kê cho thấy đến tháng 8/2025, tỷ lệ giải ngân ngân sách khoa học công nghệ toàn quốc mới đạt khoảng 60%, nhiều địa phương thậm chí chỉ đạt mức rất thấp – Hà Nội chỉ giải ngân 18%, Cần Thơ 30%. Đây là minh chứng rõ nhất rằng thiết kế tài chính hiện nay vẫn chưa tạo điều kiện cho khoa học công nghệ phát triển.

Một dẫn chứng khác được ông Nguyễn Đức Hiển chỉ ra là mô hình quỹ khoa học công nghệ tại địa phương hoạt động kém hiệu quả. Mặc dù cả nước có 36 quỹ, nhưng chỉ 14 quỹ có giải ngân; tổng vốn giải ngân đến tháng 4/2025 mới đạt 398 tỷ đồng – tương đương chi phí của khoảng 2,5 km đường cao tốc. Nhiều địa phương lớn như Hà Nội, Hải Phòng, Đồng Nai, Thái Nguyên giải ngân bằng 0.

Điều này, theo ông Hiển phản ánh sự e dè, thiếu đồng bộ và nỗi lo trách nhiệm của cơ quan quản lý khi áp dụng cơ chế chấp nhận rủi ro – một nguyên tắc đã được nêu rõ trong nghị quyết của Đảng và Quốc hội nhưng chưa đi vào thực tiễn.

Điểm nghẽn lớn thứ hai theo ông Nguyễn Đức Hiển đó là thương mại hóa tài sản trí tuệ và chuyển giao công nghệ còn chậm, đáng nói, “nhiều kết quả nghiên cứu phải nằm trong ngăn kéo”.

Theo Phó Trưởng ban Chính sách, Chiến lược Trung ương nguyên nhân do vướng mắc trong định giá tài sản công, xác định quyền sở hữu trí tuệ và thiếu cơ chế cho doanh nghiệp vay vốn dựa trên tài sản trí tuệ. Việc tài sản trí tuệ không được “lưu thông” làm mất động lực sáng tạo, khiến nền kinh tế khó hình thành thị trường công nghệ đúng nghĩa.

Và điểm nghẽn thứ ba theo Phó Trưởng ban Chính sách, Chiến lược Trung ương là khoảng trống pháp lý đối với công nghệ mới, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo và các mô hình số. Nhiều doanh nghiệp Việt Nam muốn phát triển nhưng “thận trọng đến mức chững lại”, vì thiếu quy định rõ ràng về đạo đức AI, tiêu chuẩn an toàn, hay cơ chế thử nghiệm (sandbox). Việc ban hành sandbox trong các lĩnh vực còn rất chậm – điển hình là sandbox Fintech mất gần 4 năm từ khi có chủ trương đến khi triển khai và hiện chỉ còn rất ít thời gian hiệu lực. Điều này khiến Việt Nam dễ bị tụt nhịp trong cuộc cạnh tranh đổi mới toàn cầu.

Từ những phân tích trên, Phó Trưởng ban Chính sách, Chiến lược Trung ương Nguyễn Đức Hiển đề xuất 5 nhóm giải pháp đột phá nhằm tạo bứt phá mới cho thể chế:

Một là đổi mới tư duy lập pháp, chuyển từ tư duy kiểm soát sang tư duy kiến tạo, coi đổi mới sáng tạo là động lực phát triển chứ không phải lĩnh vực rủi ro phải “giữ chặt”.

Hai, hoàn thiện khung pháp lý đồng bộ cho khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, rà soát các luật nền tảng như Luật Đất đai, Ngân sách, Đầu tư công, Doanh nghiệp theo hướng thông thoáng, giảm thủ tục. Các nghị định, thông tư hướng dẫn cũng phải đồng bộ để tránh tình trạng chính sách hay nhưng không thực thi được.

Ba là nâng cấp toàn diện thể chế sở hữu trí tuệ, coi đây là nền tảng của kinh tế tri thức.

Bốn là giải quyết căn bản điểm nghẽn về tài chính, gồm cơ chế ưu đãi thuế – tín dụng cho doanh nghiệp đổi mới sáng tạo và đặc biệt là hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa tiếp cận chính sách chuyển đổi số. Đại biểu dẫn chứng: phần lớn doanh nghiệp vừa và nhỏ ở các địa phương khảo sát đều “không tiếp cận được bất kỳ gói hỗ trợ nào cho chuyển đổi số”, cho thấy một khoảng cách lớn giữa chính sách và thực tiễn.

Năm là tăng cường hiệu quả bộ máy thực thi, xây dựng hệ thống giám sát dựa trên dữ liệu và KPI thời gian thực, đồng thời coi mức độ hài lòng của doanh nghiệp, người dân là thước đo quan trọng nhất.

Ông Hiển tin tưởng với sự chỉ đạo quyết liệt của lãnh đạo Quốc hội, những thể chế, chính sách tạo đột phá cho khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo sẽ tiếp tục được hoàn thiện, trở thành động lực quan trọng để Việt Nam phát triển nhanh và bền vững trong thời gian tới.

Bảo Lam