Doanh nghiệp

Phát biểu tại Diễn đàn: “Xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch: Thách thức và cơ hội cho doanh nghiệp” do Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) chỉ đạo, Tạp chí Diễn đàn Doanh nghiệp phối hợp với các cơ quan liên quan tổ chức chiều 18/12/2025, ĐBQH Nguyễn Quang Huân, Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, Chủ tịch HĐQT Công ty CP Halcom Việt Nam cho biết: xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh minh bạch là yếu tố quan trọng trong bối cảnh ngành năng lượng Việt Nam đang đứng trước yêu cầu chưa từng có về chuyển dịch xanh, đảm bảo an ninh năng lượng.

Ông Huân cho biết, Đảng đã xác định rõ định hướng phát triển thị trường điện cạnh tranh trong nhiều văn bản quan trọng. Gần đây nhất, Nghị quyết 70-NQ/TW của Bộ Chính trị ban hành ngày 20 tháng 8 năm 2025 về đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia tiếp tục khẳng định quan điểm chỉ đạo: “Xây dựng thị trường năng lượng đồng bộ, cạnh tranh, minh bạch, đa dạng hóa hình thức sở hữu và phương thức kinh doanh; áp dụng giá thị trường đối với mọi loại hình năng lượng, không bù chéo giữa các nhóm khách hàng”.

Nghị quyết cũng nhấn mạnh rằng chỉ khi có thị trường cạnh tranh đúng nghĩa, ngành năng lượng mới có thể phát triển bền vững, phù hợp với yêu cầu hiện đại hóa và chuyển dịch năng lượng.

Cùng với đó, Quốc hội cũng đã phê duyệt Điều chỉnh Quy hoạch tổng thể quốc gia đặt mục tiêu phát triển kinh tế ở mức từ 10% trở lên trong gia đoạn 2026-2030, đồng nghĩa với việc nhu cầu điện phải tăng trưởng mỗi năm từ 12–13% trở lên.

Nếu tính thêm yếu tố kinh tế số và trí tuệ nhân tạo (AI), lĩnh vực đòi hỏi tiêu tốn nhiều điện năng hơn thì mức tăng trưởng ngành điện hàng năm cần thiết phải đạt ít nhất 15% trở lên.

Ông Huân nhấn mạnh: "Trong bối cảnh đó, nếu thiếu minh bạch, thiếu cạnh tranh lành mạnh thì thị trường sẽ không thể thu hút vốn đầu tư xã hội, không thể tạo ra động lực cải thiện hiệu suất và càng không thể đảm bảo an ninh năng lượng lâu dài".

Tuy nhiên, ông Huân chỉ ra, vẫn còn sự chồng chéo giữa các luật như Luật Điện lực, Luật Quy hoạch, Luật Đầu tư, Luật Đấu thầu, Luật Đất đai, Luật Bảo vệ môi trường. Những điểm giao thoa này tạo ra khoảng trống pháp lý hoặc thủ tục phức tạp, gây khó khăn cho doanh nghiệp lẫn cơ quan quản lý.

Hiện tại, Việt Nam cũng chưa có hành lang pháp lý hoàn chỉnh cho thị trường điện bán buôn cạnh tranh, cho cơ chế hợp đồng mua bán điện trực tiếp (DPPA), hay cho thị trường tín chỉ carbon; đó là những công cụ rất quan trọng trong xu thế hội nhập và phát triển bền vững.

"Bài học từ nhiều quốc gia cho thấy thị trường năng lượng chỉ có thể vận hành minh bạch nếu được đặt trên nền tảng pháp lý ổn định, nhất quán và dự báo được trong dài hạn", ông Huân nói thêm.

Về thực tiễn, nhiều bất cập đang ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển của thị trường năng lượng. Cơ chế giá chưa phản ánh đủ chi phí và rủi ro, gây khó khăn cho nhà đầu tư và làm giảm động lực đổi mới công nghệ.

Cơ chế điều chỉnh giá điện còn chậm, thiếu tính dự báo, không đáp ứng yêu cầu thị trường mở và hội nhập. Cơ quan điều tiết năng lượng chưa có đủ tính độc lập, trong khi dữ liệu thị trường như giá giao dịch, phụ tải, phương thức vận hành hệ thống… chưa được công bố minh bạch, ảnh hưởng tới năng lực dự báo và niềm tin của doanh nghiệp.

Công nghệ số, dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo vẫn chưa được áp dụng mạnh mẽ trong giám sát giao dịch, ngăn ngừa rủi ro và phát hiện bất thường, khiến hoạt động giám sát chủ yếu mang tính thủ công và phản ứng chậm.

Ông Huân cho biết, những yếu tố nêu trên cho thấy thị trường năng lượng Việt Nam đang bước vào một giai đoạn phát triển mới nhưng bộ công cụ quản lý, pháp lý và giám sát vẫn chưa theo kịp yêu cầu thực tiễn. Nếu không cải cách kịp thời sẽ gặp khó khăn trong việc thu hút nguồn lực xã hội, đặc biệt là đầu tư tư nhân và đầu tư nước ngoài vào hạ tầng năng lượng, trong khi nhu cầu phát triển kinh tế – xã hội ngày càng lớn.

Để khắc phục những hạn chế nêu trên, ông Huân cho rằng, cần triển khai đồng bộ và quyết liệt các nghị quyết của Đảng liên quan đến phát triển năng lượng, đặc biệt là các nội dung về xây dựng thị trường điện cạnh tranh.

Theo đó, việc thể chế hóa đầy đủ các nghị quyết là điều kiện tiên quyết để tạo ra cơ sở pháp lý thống nhất, minh bạch và có tính ràng buộc cao. Vừa qua Kỳ họp thứ 10, Quốc hội Khóa XV đã thông qua Nghị quyết về các cơ chế, chính sách phát triển năng lượng quốc gia giai đoạn 2026-2030 nhằm thể chế hóa Nghị quyết 70/TW của Bộ Chính trị là bước đi quan trọng đầu tiên thể hiện theo hướng này.

Vì vậy, ông Huân nhấn mạnh, việc sửa đổi toàn diện Luật Điện lực cần được ưu tiên hàng đầu. Luật Điện lực sửa đổi phải đặt mục tiêu xác lập cơ chế thị trường bán buôn, bán lẻ cạnh tranh đúng nghĩa, khuyến khích nhiều thành phần kinh tế tham gia vào cả ba khâu: phát điện, truyền tải và phân phối, nhưng với yêu cầu tách bạch rõ ràng.

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy thị trường điện chỉ vận hành minh bạch và hiệu quả khi các khâu này được tách bạch, giá điện phản ánh đúng quan hệ cung cầu và cơ quan điều tiết hoạt động độc lập.

Thực tế tại Việt Nam việc thí điểm bán lẻ điện nông thôn chưa thành công, một phần do cơ chế phân phối và giá điện chưa hợp lý. Điều này càng khẳng định nhu cầu thiết kế lại thị trường sao cho các khâu hoạt động độc lập, minh bạch, nhờ đó thu hút nguồn lực và mang lại lợi ích rõ ràng cho người dân và doanh nghiệp.

Ngay cả việc khai thác năng lượng tái tạo hiện nay cũng gặp khó vì chưa có cơ chế sử dụng linh hoạt, chưa có thị trường dịch vụ phụ trợ và chưa có chính sách thu hút tư nhân đầu tư vào hạ tầng lưu trữ, truyền tải, lưới điện thông minh và cân bằng hệ thống.

Bên cạnh sửa đổi Luật Điện lực, ông Huân cho biết, cần bảo đảm sự hài hòa với các luật liên quan như môi trường, đất đai, đầu tư và quy hoạch. Các dự án năng lượng thường liên quan đến diện tích đất lớn, tác động cảnh quan và môi trường, do đó nếu thiếu sự thống nhất giữa các luật sẽ khiến dự án bị kéo dài hoặc tăng chi phí không cần thiết. Một khung pháp lý nhất quán sẽ giảm rủi ro, tăng niềm tin của nhà đầu tư và rút ngắn thời gian chuẩn bị dự án.

Ngoài ra, Việt Nam cần sớm ban hành cơ chế hướng dẫn thực hiện hợp đồng mua bán điện trực tiếp (DPPA). Đây là công cụ đặc biệt quan trọng giúp doanh nghiệp, nhất là doanh nghiệp FDI, có thể chủ động mua điện sạch từ nhà máy năng lượng tái tạo.

Ông Huân cho rằng, DPPA không chỉ giúp giảm tải cho lưới truyền tải 500 kV mà còn tạo ra thị trường điện xanh sôi động, góp phần thực hiện các cam kết quốc tế của Việt Nam và chuyển dịch năng lượng và đạt phát thải ròng bằng không vào năm 2050.

Song song với đó, cần phát triển thị trường công suất để bảo đảm an ninh cung cấp điện trong giờ cao điểm, và thị trường tín chỉ carbon nhằm khuyến khích đầu tư vào công nghệ phát thải thấp.

Về giám sát thị trường, ông Huân khuyến nghị, cần tăng cường mạnh mẽ tính độc lập của cơ quan điều tiết năng lượng. Cơ quan này phải hoạt động trên nguyên tắc độc lập về tài chính, tổ chức và chuyên môn, tránh chịu ảnh hưởng từ các doanh nghiệp trong ngành để các quyết định điều tiết mang tính khách quan và tạo được niềm tin cho thị trường.

Ông Huân nhận định, một hệ thống giám sát giao dịch theo thời gian thực, kết hợp với trí tuệ nhân tạo để phát hiện dấu hiệu bất thường như thao túng giá, ưu tiên huy động không hợp lý hoặc có dấu hiệu lợi ích nhóm, sẽ giúp thị trường vận hành minh bạch và giảm thiểu rủi ro hệ thống. Công nghệ số cũng hỗ trợ xây dựng cơ sở dữ liệu thống nhất, giúp nhà đầu tư đánh giá chính xác hơn về khả năng truyền tải, phụ tải và tiềm năng thị trường.

Để thị trường năng lượng hấp dẫn và bền vững, ông Huân cho rằng, cần kêu gọi mạnh mẽ sự tham gia của khu vực tư nhân trong và ngoài nước. Điều này chỉ có thể đạt được khi môi trường kinh doanh minh bạch, công bằng và ổn định, từ đó đảm bảo quyền tiếp cận bình đẳng vào lưới điện, hạ tầng truyền tải và các dịch vụ năng lượng, qua đó khuyến khích doanh nghiệp tham gia sâu hơn vào thị trường.

Trước yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội và các cam kết quốc tế, ông Huân nhấn mạnh, ngành năng lượng Việt Nam cần đổi mới mạnh mẽ hơn về cơ chế thị trường. Hoàn thiện khung pháp lý đồng bộ, dài hạn, minh bạch và phù hợp thông lệ quốc tế là điều kiện nền tảng.

Đồng thời, cần xác lập vai trò độc lập của cơ quan điều tiết như một trụ cột của thị trường cạnh tranh; khẩn trương ứng dụng công nghệ số trong giám sát và vận hành để nâng cao hiệu quả và phòng ngừa rủi ro.

Nhà nước cần mở rộng không gian cho khu vực tư nhân tham gia đầu tư vào hệ thống năng lượng, giảm gánh nặng ngân sách và thúc đẩy đổi mới công nghệ theo đúng tinh thần Nghị quyết 57/TW và Nghị quyết 68/TW của Bộ Chính trị đã đề ra.

"Việc hoàn thiện khung pháp lý và nâng cao giám sát không chỉ là nhiệm vụ của cơ quan quản lý mà là trách nhiệm chung của toàn bộ hệ thống chính trị, doanh nghiệp và xã hội", ông Huân nhấn mạnh.

Ông Huân nhấn mạnh, Việt Nam hoàn toàn có thể xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch, bền vững, góp phần quan trọng vào mục tiêu bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia, tăng trưởng nhanh và bền vững không chỉ trong giai đoạn 2026-2030 mà còn góp phần thắng lợi trong việc đạt hai mục tiêu chiến lược “100 năm” mà Đảng đã đề ra.

Cẩm Anh - Ảnh: Tuấn Ngọc