[VANG BÓNG MỘT THỜI] Xà bông Cô Ba "yếu ớt" ngày trở lại

Xà bông Cô Ba có màu xanh nhạt in hình một người phụ nữ Việt Nam với tóc búi cao, trán rộng từng làm mưa làm gió trên thương trường lúc bấy giờ. Xà bông Cô Ba có công thức rất đơn giản: 72% là dầu dừa, còn lại là xút và hương liệu.

Từng "đánh bật" hàng ngoại

Cha đẻ của xà bông Cô Ba là ông Trương Văn Bền (1883-1956) được sinh ra tại Chợ Lớn (Sài Gòn) trong một gia đình có truyền thống làm nghề thủ công.

Ông Trương Văn Bền được xem là một trong những “huyền thoại doanh nhân” Việt Nam. Mặc dù hoạt động trong nhiều lĩnh vực như lúa gạo, nhà băng, canh nông,… nhưng ông Trương Văn Bền vẫn thành công nhất với thương hiệu xà bông Việt Nam.

Từ bé, ông đã quen với khung cảnh giao thương mua bán tấp nập, và máu kinh doanh cũng thấm vào người ông.

Ông học giỏi và được Pháp tuyển dụng làm ký lục thượng thư nhưng chỉ hai năm ông nghỉ làm để về buôn bán ở cửa hàng của gia đình. Đến năm 1905, ông mở một xưởng sản xuất và tinh luyện tinh dầu ở Thủ Đức. Xưởng làm ăn phát đạt nên ông có tiền mở tiếp hai nhà máy xay xát gạo ở Chợ Lớn, rồi mở khách sạn nhưng lợi nhuận chủ yếu vẫn từ xưởng tinh dầu.

Đến năm 1918, ông Bền mở xưởng dầu thứ hai. Xưởng này sản xuất đa hệ từ dầu nấu ăn đến dầu dừa, dầu castor, dầu cao su và các loại dầu dùng trong kỹ nghệ. Nhận thấy tiềm năng dừa ở miền Nam rất lớn nên ông Bền đầu tư vào sản xuất dầu dừa và chính từ dầu dừa đã gợi ý cho ông đi đến bước tiếp theo là sản xuất xà bông.

Năm 1932, ông mở thêm nhà máy sản xuất xà bông. Không dễ để thương hiệu mới toanh cạnh tranh, thậm chí đẩy lùi được các sản phẩm của Pháp. Tuy nhiên, ông Trương Văn Bền và các con đã thành công rực rỡ. Đặc biệt ở chỗ, ông nâng tầm xà bông Cô Ba nhờ chiến lược… marketing hiện đại.

Trong thập niên 1930, xà bông Cô Ba chỉ mới phân phối ở Sài Gòn, Chợ Lớn, Gia Định, Biên Hòa. Đến năm 1959, công ty thuê một đoàn võ thuật đi cổ động (PR) cho xà bông Cô Ba từ Sài Gòn ra đến tận Quảng Trị với ước muốn phân phối hàng chính hãng đến tận tay người tiêu dùng (không thông qua các đại lý). Không chỉ quảng cáo xà bông Cô Ba tại chợ, mà đoàn còn đi vào tận các làng xã xa xôi để biểu diễn võ thuật và bán hàng trực tiếp cho người tiêu dùng. Nhờ vậy, tiếng tăm xà bông Cô Ba ngày càng lan xa.

Ăn nên làm ra, xưởng dầu của ông Bền ở Chợ Lớn mỗi tháng sản xuất khoảng 1.500 tấn dầu dừa, 600 tấn xà bông và 10 tấn glycerine trong các năm thuộc thập niên 1940-1950.

Để có đủ nguyên liệu sản xuất, ông đã xây dựng hợp tác xã có xã viên là những chủ vườn dừa ở Bến Tre và Mỹ Tho. Bấy giờ, xà bông nhãn hiệu Xà bông Việt Nam (có hình biểu tượng là Cô Ba nên sau này người tiêu dùng quen gọi là xà bông Cô Ba) được sản xuất hình vuông, mỗi cục xà bông đều có in nổi hình đầu người phụ nữ. Xà bông Cô Ba được bán khắp ba nước Đông Dương, đủ sức cạnh tranh với xà bông Merseille của Pháp đang thống lĩnh thị trường

Vào thời kỳ khó khăn do chiến tranh, công ty của thương nhân Trương Văn Bền là hàng đầu sản xuất dầu và xà bông trên toàn cõi Đông Dương và đánh bật sự độc quyền của Hãng xà bông Marseille của Pháp thời bấy giờ.

Bí ẩn về người con gái đẹp - biểu tượng của thương hiệu

Trương Văn Bền là một trong những doanh nhân Việt Nam đầu tiên kêu gọi người Việt Nam sử dụng hàng nội. Trên báo chí Việt Nam, từ khi xà bông nội địa của ông Bền sản xuất vào năm 1932, trong mục quảng cáo xà bông Cô Ba thường chạy tít: "Người Việt Nam nên xài xà bông Việt Nam". Cách quảng cáo của ông đánh vào lòng yêu nước, tự hào dân tộc để vận động người Việt dùng hàng nội. Ông phủ dày đặc các quảng cáo trên áp phích, trên xe điện, xe hơi, trên áo đấu cầu thủ bóng đá, ông đưa cả vào các thể loại âm nhạc rất được ưa chuộng như ca vọng cổ, tuồng cải lương…

Một chiêu khác cũng được ông Bền kể lại trong hồi ký: “Tôi phải kiếm cách ép mấy hàng tạp hóa mua xà bông Việt Nam về bán. Tiệm tạp hóa hầu hết chỉ mua các món đồ thông dụng, đem lại cho họ mối lợi hằng ngày. Tôi bèn huy động một tốp người cứ lần lượt hằng ngày đi hết các tiệm tạp hóa hỏi có xà bông Cô Ba bán không. Hễ có thì mua một, hai xu, bằng không thì đi chỗ khác, trước khi bước chân ra khỏi tiệm nói với lại một câu: “Sao không mua xà bông Việt Nam về bán? Thứ đó tốt hơn xà bông khác nhiều”. Hết người này tới người khác rồi chủ tiệm cũng phải để ý, phải hỏi lại chỗ bán xà bông Việt Nam, mua thử về bán”.

Có một sự thật là xà bông Việt Nam của ông Bền không hề có chữ nào ghi là Cô Ba. Lý do người ta gọi xà bông Cô Ba là do trên hộp giấy có in hình một người phụ nữ búi tóc đặc trưng Việt Nam. Trên cục xà bông in nổi hình một người phụ nữ nhìn nghiêng. Người miền Nam lúc đó ít có thói quen gọi sản phẩm theo tên, có thể do khó đọc, khó nhớ, nhất là hàng ngoại và cũng vì nhiều người vốn… không biết chữ. Họ gọi theo logo sản phẩm. Cách gọi tên đó đến tận bây giờ vẫn còn thông dụng như dầu ăn con két, dầu ăn con voi đỏ… thay vì gọi là dầu Nakydaco, dầu Tường An…

Tên sản phẩm là xà bông Việt Nam nhưng xà bông Cô Ba mới lưu lại trong lòng bao thế hệ người tiêu dùng Việt. Sở dĩ người tiêu dùng mặc định sản phẩm của ông Trương Văn Bền là xà bông Cô Ba vì logo in trên vỏ là hình một người phụ nữ đẹp, phúc hậu. Đó là vợ ông Bền, người nổi danh vì sắc đẹp. Bà thậm chí được coi là Hoa khôi lục tỉnh.

Có nhiều sự tích quanh thương hiệu xà bông Cô Ba: Người phụ nữ búi tóc đẹp mặn mà nền nã luôn luôn xuất hiện trên sản phẩm xà bông của có thể là cô Ba Thiệu - người con gái Trà Vinh sắc nước hương trời đã đăng quang Miss Saigon hơn 150 năm trước.

Ở Việt Nam, chân dung cô được vẽ rồi in thành tem với số lượng phát hành lớn chưa từng có ở Đông Dương. Cô là người phụ nữ Việt Nam đầu tiên xuất hiện trên con tem. Cô là "người mẫu" đầu tiên gắn liền với một thương hiệu Việt. Doanh nhân Trương Văn Bền chọn “Cô Ba” làm người mẫu quảng cáo thương hiệu xà bông Cô Ba là bày tỏ lòng tự hào dân tộc của ông Bền một cách kín đáo.

Ngoài ra cũng có một giả thuyểt Cô Ba tức là bà Trần Ngọc Trà chính là vợ của ông Trương Văn Bền. Do rất yêu vợ nên ông Bền đã dùng hình ảnh bà đặt cho nhãn hiệu xà bông. Theo lời ông Philippe Trương, cháu của ông Bền, bà Trà khi còn trẻ vốn là người đẹp nổi tiếng miền Nam, từng được mệnh danh là Hoa khôi Lục tỉnh.

Gian nan ngày trở lại

Xà bông cô Ba bày bán trên kệ siêu thị cùng nhiều thương hiệu khác.

Xà bông Cô Ba cũng thăng trầm theo thời cuộc. Sau năm 1975, Công ty Trương Văn Bền và các con trở thành Nhà máy hợp doanh xà bông Việt Nam thuộc Bộ Công nghiệp nhẹ. Đến năm 1995, công ty đổi tên thành Phương Đông. Đây là kết quả của sự hợp tác, liên doanh giữa thuộc Bộ Công nghiệp với Tập đoàn Procter & Gamble (P&G).

Đây là khoảng thời gian các tập đoàn đa quốc gia thâm nhập vào thị trường Việt Nam. Trong đó, hàng tiêu dùng, thiết yếu là lĩnh vực nhận được nhiều sự quan tâm lớn nhất. Cùng với P&G, Unilever xưng hùng xưng bá với hai bước đi chính: Tự phân phối sản phẩm của mình và… thâu tóm doanh nghiệp Việt.

Trong khi Unilever khuếch trương OMO và thâu tóm Viso, Haso thì P&G đưa ra đối trọng là Tide và là chủ mới của xà bông Cô Ba. Tất nhiên, cả 2 "ông lớn" thế giới đều thâu tóm doanh nghiệp Việt để giảm thiểu cạnh tranh, chứ không phải phát triển, đưa chúng lên tầm cao mới. Vì vậy, không có gì ngạc nhiên khi Viso và Haso chỉ còn chỗ đứng trong phân khúc rất nhỏ.

Cô Ba xà bông thậm chí còn long đong, lận đận hơn Viso và Haso rất nhiều. Thời gian đầu “về một nhà” với P&G, xà bông Cô Ba vẫn chưa bị “ghẻ lạnh”. Tuy nhiên, theo thời gian, thương hiệu vang bóng một thời này gần như bị lãng quên. Xà bông Cô Ba không bị “khai tử” nhưng sống lay lắt và xuất hiện khiêm tốn trong một vài siêu thị.

Năm 2014, Công ty cổ phần sản xuất thương mại Phương Đông quyết định hồi sinh xà bông Cô Ba. Thế nhưng, những nỗ lực của Phương Đông là chưa đủ. Thương hiệu này vẫn vô cùng mờ nhạt giữa thị trường cạnh tranh gay gắt. Phương Đông tồn tại chủ yếu nhờ gia công cho đối thủ và… cho thuê đất.

Vì vậy, những ai yêu mến “huyền thoại” một thời này có lý do để thất vọng. Đến năm 2017, hy vọng lại được nhen nhóm lên khi có đại gia bất động sản tỏ ý muốn “hồi sinh” xà bông Cô Ba. Công ty cổ phần Đầu tư Thương mại Bất động sản An Dương Thảo Điền (HAR) bày tỏ quyết tâm sở hữu ít nhất 35% cổ phần và quyền mua thêm 20% cổ phần của Công ty Cổ phần Sản xuất và Thương mại Phương Đông.

Tháng 8/2018, HAR đã chi gần 214 tỷ để nắm giữ 30,88% vốn của xà bông Cô Ba. Thông tin này khiến những người có hoài niệm với xà bông Cô Ba vui mừng, còn với giới đầu tư, HAR mua cổ phần của Phương Đông không có nghĩa HAR sẽ “hồi sinh” xà bông Cô Ba như họ tuyên truyền. Thực tế, ngay từ khi chưa mua Phương Đông, HAR đã tỏ rõ sự quan tâm của mình tới quỹ đất vàng mà Phương Đông sở hữu.

Cụ thể, Phương Đông sở hữu mảnh đất hai mặt tiền tại trung tâm chợ hóa chất Kim Biên (quận 5) với diện tích trên 10.000 m2. Thâu tóm thành công Phương Đông có nghĩa HAR gia tăng quỹ đất của mình. Cần phải biết, HAR là một doanh nghiệp bất động sản có rất nhiều tham vọng trên thị trường.

Vì vậy, không có gì ngạc nhiên khi gần 1 năm đã trôi qua kể từ khi HAR trở thành chủ nhân mới của Phương Đông, xà bông Cô Ba vẫn chưa có bất kỳ tiến triển nào. Đầu năm 2019, chính lãnh đạo HAR đã chia sẻ HAR vẫn chưa dám rót nhiều vốn cho xà bông Cô Ba vì không có nhiều vốn trên thị trường tiêu dùng nhanh.

Thực ra, cũng khó kỳ vọng vào HAR vì bản thân doanh nghiệp này vẫn còn đang phải đối mặt với muôn vàn khó khăn. Doanh thu và lợi nhuận của HAR đứng ở mức rất thấp. Trong năm 2018, hai chỉ tiêu này chỉ đạt 187 tỷ đồng và 11,4 tỷ đồng dù vốn chủ sở hữu lên đến 1.050 tỷ đồng.

Kết quả kinh doanh èo uột nên HAR bị nhà đầu tư quay lưng. Trên thị trường chứng khoán, cổ phiếu HAR giao dịch dưới mệnh giá từ rất lâu. Vào đầu tháng 5/2019, mức giá phổ biến của HAR là 4.000 đồng/CP.

Khi mà ông chủ mới còn đang sống dở chết dở, xà bông Cô Ba gần như không có cơ hội nào để được “hồi sinh” như kỳ vọng.

Những năm gần đây xà bông Cô Ba bắt đầu xuất hiện tại các siêu thị nhưng chỉ một góc nhỏ khiêm tốn bên cạnh các mặt hàng ngoại tràn ngập các siêu thị. Và chỉ một số nhỏ người tiêu dùng lớn tuổi mới biết thương hiệu này từng làm mưa làm gió một thời.

Sự trở lại của cục xà bông màu xanh lá in hình người phụ nữ búi tóc cao cùng ông chủ mới là một tập đoàn bất động sản khiến nhiều người không dám đặt hy vọng quá lớn. Nhưng đây vẫn được coi là sự trở lại có ý nghĩa tinh thần đối với một bộ phận người dân khi nó gợi nhớ đến slogan quảng cáo một thời được ông Trương Văn Bền lựa chọn để đánh vào lòng yêu nước, tự hào dân tộc: "Người Việt Nam nên xài xà bông của Việt Nam".