Việt Nam cần làm chủ công nghệ thiết bị biến đổi năng lượng

Việt Nam đang đứng trước một giai đoạn chuyển đổi năng lượng lớn, với cam kết mạnh mẽ từ Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính tại COP 26 về việc đạt phát thải ròng bằng không (Net Zero) vào năm 2050. Theo ông Đặng Hải Dũng – Phó Cục trưởng Cục Đổi mới sáng tạo, Chuyển đổi xanh và Khuyến công, Bộ Công Thương - để phục vụ tăng trưởng kinh tế khoảng 7%, nhu cầu điện năng phải tăng trưởng từ 9 đến 11%.

Đây là một thách thức vô cùng lớn, đặc biệt khi lĩnh vực năng lượng chiếm tỉ trọng phát thải khí nhà kính lớn nhất, thường trên 60% tổng phát thải quốc gia. Do đó, việc đảm bảo an ninh năng lượng cho phát triển kinh tế đang được đặt lên hàng đầu.

Tuy nhiên, thách thức hiện tại là Việt Nam đang phụ thuộc lớn vào việc nhập khẩu thiết bị. Tiến sĩ Nguyễn Quang Nam – Trưởng khoa điện-điện tử Đại học Bách khoa (ĐHQG TPHCM) - chỉ rõ rằng Việt Nam đang sử dụng khá nhiều thiết bị năng lượng phải nhập khẩu, với tỉ lệ phụ thuộc vượt quá 90%. TS Nam khẳng định, việc làm chủ công nghệ chế tạo thiết bị biến đổi năng lượng là một hoạt động mang tính chiến lược, giúp đảm bảo an ninh công nghệ, thúc đẩy ngành công nghiệp phụ trợ, thay thế hàng nhập khẩu và kích thích đổi mới sáng tạo.

Để đáp ứng mục tiêu phát triển và ổn định lưới điện, nhiều công nghệ trọng tâm cần phải được nội địa hóa. Thứ nhất là bộ biến tần (Inverter). Mặc dù đã lắp đặt hàng chục GW điện mặt trời và điện gió, và Quy hoạch Điện 8 cần đến 150 GW, Việt Nam vẫn nhập khẩu hơn 90% thiết bị này. Nhu cầu cấp bách là phải phát triển các loại inverter nội địa, từ dân dụng đến công nghiệp, không chỉ để giảm chi phí đầu tư cho năng lượng tái tạo mà còn để đảm bảo an ninh dữ liệu.

Ông Phạm Đăng An – Phó Tổng Giám đốc Vũ Phong Energy Group – cũng đồng tình và cảnh báo rằng nếu không làm chủ được công nghệ biến tần, dữ liệu của ngành năng lượng dễ dàng bị kiểm soát bởi một bên thứ ba.

Thứ hai, Hệ thống Lưu trữ Năng lượng (BESS/ESS) là thiết bị cần thiết để ổn định hệ thống điện do tính bất định của năng lượng tái tạo. Việc phát triển các công nghệ pin như Li-ion, Na-ion và pin thể rắn, kết hợp với giải pháp quản lý năng lượng thông minh, sẽ giúp gia tăng khả năng hấp thụ năng lượng tái tạo khi mức độ thâm nhập của chúng càng lớn.

Thứ ba, sự chuyển dịch sang xe điện, với dự báo khoảng một triệu chiếc xe điện vào năm 2028, đặt ra áp lực về việc phát triển hàng chục ngàn điểm sạc. Nhu cầu cấp bách là làm chủ công nghệ sạc nhanh hai chiều (V2G), cho phép xe điện trở thành phương tiện tích trữ tạm thời và hỗ trợ lưới điện, tạo ra giải pháp bền vững cho hệ thống xe điện.

Ngoài ra, việc phát triển các hệ thống quản lý thông minh được số hóa và tích hợp AI, Big Data là cần thiết để vận hành lưới điện hiệu quả, giảm chi phí vận hành và bảo dưỡng khoảng 15 đến 20%, đồng thời nâng cao năng lực tự chủ về dữ liệu và an ninh mạng.

Đây cũng là những yếu tố bắt buộc để ứng phó với áp lực bên ngoài, khi thị trường quốc tế, như châu Âu với cơ chế CBAM vận hành từ năm 2026, yêu cầu doanh nghiệp phải truy vết phát thải carbon từ tiêu dùng năng lượng.

Theo TS Nguyễn Quang Nam, năng lực sản xuất trong nước hiện chỉ dừng ở mức lắp ráp hoặc tích hợp, thiếu nguồn nhân lực nghiên cứu chuyên sâu, và đặc biệt là chưa có chiến lược phát triển ngành mang tầm quốc gia. Do đó, ông đề xuất cần xây dựng chương trình khoa học công nghệ quốc gia chuyên biệt về điện tử công suất và các thiết bị biến đổi năng lượng, coi đây là công nghệ lõi.

Bên cạnh đó, cần áp dụng cơ chế “regulatory sandbox” để thử nghiệm nghiên cứu và có chính sách ưu đãi đặc thù khi nhập khẩu linh kiện phục vụ nghiên cứu. Việc làm chủ linh kiện bán dẫn công suất, một nhánh của kỹ thuật điện tử chuyên giải quyết bài toán năng lượng, cũng là một phần rất quan trọng trong định hướng này.

Về nguồn vốn, bà Nguyễn Thị Minh Huệ – Giám đốc dự án Công ty Cổ phần Tư vấn và Dịch vụ Đổi mới khí hậu KLINOVA - ước tính Việt Nam cần huy động khoảng 368 tỷ USD (tương đương 6,8% GDP hàng năm) cho đến năm 2040 để đạt mục tiêu Net Zero. Tuy nhiên, các doanh nghiệp đang gặp khó khăn trong việc tiếp cận vốn xanh do hạn chế về tài sản đảm bảo (thường chỉ là đất đai), quy mô dự án nhỏ lẻ, và thời hạn vay vốn ngắn không phù hợp với thời gian hoàn vốn lâu của các dự án năng lượng tái tạo.

Đồng thời, bà Huệ kiến nghị cần đẩy mạnh phát triển các quỹ đầu tư xanh và quỹ bảo lãnh tín dụng xanh, đồng thời hợp pháp hóa tín chỉ carbon thành công cụ tài chính xanh để chúng có thể được thế chấp hoặc sử dụng làm tài sản đảm bảo.

Ông Đặng Hải Dũng cho biết, Nhà nước đang triển khai các công cụ hỗ trợ như hỗ trợ từ thuế cho các doanh nghiệp ứng dụng công nghệ mới. Bộ Công Thương cũng đang phối hợp với Bộ Tài chính để xây dựng Quỹ Thúc đẩy Sử dụng Năng lượng Hiệu quả nhằm hỗ trợ doanh nghiệp thay đổi công nghệ sản xuất.