Biến tướng đốt vàng mã: Cuồng tín, mê muội và tham lam

Theo nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Hùng Vĩ, đốt vàng mã là phong tục thuộc về Đạo giáo, bắt nguồn từ tục chia của cho người đã khuất từ xa xưa. Ban đầu, người ta chia của thật như vòng tay, giáo mác, công cụ hoặc các đồ có giá trị như vàng, bạc… Sau này, người ta lo lắng tình trạng đào trộm mộ, lấy của nên những đồ vật đó trước khi an táng được đập vỡ hoặc làm nhái để tiết kiệm.

Từ khi có giấy, người ta làm tiền và khí cụ, phương tiện bằng giấy với mục đích tiết kiệm, mang tính biểu tượng, thể hiện sự thương nhớ và tấm lòng của người sống gửi cho người đã mất. Sau đó, dùng lửa “hóa” gửi sang thế giới bên kia. Thầy cúng kiêm luôn làm vàng mã nên khi cúng thường muốn người ta đốt nhiều để dễ bán hàng, lâu dần thành hủ tục.

Trên thị trường những năm gần đây bắt đầu có những mặt hàng vàng mã “lạ” chưa từng xuất hiện như bikini, giày cao gót, điện thoại, iPad, nhà lầu xe hơi, thậm chí cả ô sin bằng mã..., được sử dụng để “gửi” cho người đã khuất. Sự xuất hiện của những mặt hàng vàng mã biến tướng này suy cho cùng chỉ là sự lệch lạc, biến tướng từ nhận thức coi “trần sao, âm vậy”. Thực tế này một phần thể hiện sự phát triển của đời sống kinh tế, mặt khác cũng cho thấy thực trạng vàng mã bị lạm dụng, biến tướng. 

Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Hùng Vĩ cho rằng, tục đốt vàng mã là tín ngưỡng dân gian nên chúng ta phải tôn trọng, nhưng cái gì thái quá cũng bất cập. Ông Vĩ nói: “Tục đốt vàng mã đã thâm nhập vào nước ta từ lâu đời và ăn sâu trong tín ngưỡng dân gian. Tuy vậy, thời gian gần đây, tập tục này có biểu hiện biến tướng thành những hiện tượng mê tín dị đoan. Người ta quá chú ý đến khía cạnh vật chất mà dường như quên đi cốt lõi tinh thần. Các cụ dạy rằng “lễ bạc lòng thành”, vậy mà đến nay người ta làm những mô hình nhà cửa, ô tô, xe máy để đốt như thế đã làm sai lạc đi tín ngưỡng dân gian”.

>>Lật tẩy tổ chức “tà đạo” kinh doanh… tình người - Kỳ II: Những giáo lý… “oái oăm”

Cùng quan điểm, PGS.TS Trần Thu Hương (trường Đại học Khoa học xã hội nhân văn, Đại học Quốc gia) cũng cho rằng, đốt vàng mã bị biến tướng do sự cuồng tín, mê muội, tham lam, tranh đua tài lộc của con người.

“Đặc biệt những việc đốt vàng mã rất nhiều thuộc về nhóm người làm kinh doanh. Còn những người chỉ cầu sức khỏe, bình an lại thực hiện đúng nghi thức của Phật giáo, thờ cúng tổ tiên là không đốt vàng mã. Chúng ta thấy, người ta càng lo lắng bao nhiêu, sợ hãi bao nhiêu thì lại càng sử dụng đến vàng mã để trấn áp, che đậy sự lo âu, tham lam đấy. Người ta phải vin vào những tục lệ tôn giáo để cảm thấy được an toàn, cảm thấy được cứu vớt”.

PGS.TS Trần Thu Hương cũng lưu ý: Việt Nam là quốc gia có sự pha trộn tôn giáo rất lớn, và chính điều này đang bị nhiều đối tượng lợi dụng để biến tục lệ thành mê tín dị đoan, “buôn thần bán thánh”, mưu đồ cá nhân. Và đốt vàng mã là biểu hiện dễ nhận thấy nhất. Hủ tục này phần nào phản ánh “sức khỏe” tinh thần của con người trong xã hội, khi người ta thiếu niềm tin, cảm thấy bất an, sẽ tìm đến thế giới siêu nhiên, cầu mong sự phù hộ, che chở.

Tại Hà Nội theo một con số ước tính, người dân đã bỏ ra khoảng 400 tỷ đồng/năm cho việc đốt vàng mã. Chưa có thống kê cụ thể trong cả nước, song chắc chắn con số đó lên đến hàng nghìn tỷ đồng. Một số người cũng đưa ra “lý luận” rằng, số tiền đó không mất đi mà tạo ra thu nhập, việc làm cho nhiều lao động. Nói vậy chỉ đúng ở một khía cạnh nhỏ, bởi công năng sử dụng của vàng mã gần như bằng không. Rõ ràng tài sản của xã hội đang mất đi một cách vô ích. 

Đáng nói ngày nay, việc đốt vàng mã không chỉ diễn ra ở các chùa chiền, lễ hội mà đã lan sang cả các cơ quan công quyền, các doanh nghiệp, công ty. Hầu như tất cả lễ khởi công, động thổ, khánh thành... đều có cúng và đốt vàng mã. Nhiều nơi người ta đốt cả du thuyền, nhà lầu, xe hơi, chân dài, đôla xuống âm phủ...

Có những câu chuyện ngẫm lại thật cười ra nước mắt. Không hiểu khi họ đốt nhà lầu xuống dưới có đốt giấy chủ quyền nhà lầu này đi theo hay không. Nếu có, ai là người ký giấy chủ quyền này? Chẳng lẽ đốt cả hình nộm ông ký giấy chủ quyền (!?). Có ông ký giấy phải có người bổ nhiệm ông ký giấy... Cứ vậy suy ra... đốt tiếp.

Thế nhưng cuối cùng, lợi ích đâu chưa thấy, nguyện cầu đâu chưa thành hiện thực, chỉ thấy khá nhiều vụ hỏa hoạn đã xảy ra chỉ vì sự bất cẩn trong quá trình đốt vàng mã…

Còn nhớ ngay trước Tết Nguyên đán Tân Sửu 2021 một sự việc thương tâm đã xảy ra ngay tại Hà Nội. 4 thanh niên tử vong tại phòng trọ do ngạt khí ngày 4/2/2021 tức ngày 23 tháng Chạp. Sự việc đau lòng này khiến ai biết đều cảm thấy bàng hoàng, xót xa. Nguyên nhân ngạt khí dẫn đến chết người từ việc hóa vàng mã tiễn ông Công ông Táo chầu trời, sau đó cháy lan sang các xe máy gần đó.

Câu chuyện hỏa hoạn do đốt vàng mã, tiền giấy không còn mới nhưng chưa bao giờ cũ vì nó vẫn tồn tại trong đời sống và tiềm ẩn nguy cơ hỏa hoạn chết người. Các vụ cháy tại chợ Quang (Thanh Trì, Hà Nội) năm 2018, cháy căn hộ tầng 20 khu block B chung cư Gold View (TP.HCM), cháy tại quán Karaoke tầng 7 đường Hào Nam khiến cột viễn thông bị thiêu rụi năm 2019... đều xuất phát từ mồi lửa vàng mã...và còn hàng trăm vụ cháy nhỏ khác còn chưa được liệt kê ra.

Và sau mỗi một vụ cháy đi qua, người ta chỉ giật mình chốc lát, nói về sự chủ quan của người đốt mà thiếu đi nguyên nhân khách quan từ việc "niềm tin quá mức" dẫn đến mê tín dị đoan.