[CẢM XÚC XUÂN] Về làng nghe tiếng đất hô...

KHÁNH LINH• 25/01/2023 04:15

"Pháo nổ pháo lang/Cả làng nghe thấy…”. Câu đồng dao quen thuộc thường được trẻ con hát trong trò chơi “pháo đất” – một trò chơi dân dã của Việt Nam xưa...

>>>[CẢM XÚC XUÂN] Mong ước đầu năm nơi cửa khẩu Tân Thanh

>>>[CẢM XÚC XUÂN] Ấm no vẫn có tương bần

“Vang bóng một thời”...

Xã Phú Lương, huyện Đông Hưng, tỉnh Thái Bình được thành lập sau cách mạng tháng Tám năm 1945, gồm 4 thôn: Duyên Tục, Duyên Trang, Kim Ngọc và Phú La. Từ năm 2003 trở lại đây, xã Phú Lương có thêm một thôn nữa. Từ thuở xưa, xã Phú Lương nổi tiếng là vùng đất văn vật, có phường múa rối nước cổ truyền. Những ngày tiết lệ trong làng có nhiều trò chơi, trò diễn đua tài như diễn sáo, pháo đất, làm và đốt cây bông, múa kiếm...

Từ đầu thập kỷ 90 trở lại đây, hội thi pháo đất làng Tuộc mở rộng hơn, mọi đối tượng cùng tham và đông đảo các làng đến tham dự thi đấu.

Trong một năm xã Phú Lương xưa có nhiều kỳ hội với những điển lệ khác nhau. Hội làng Duyên Tục kéo dài nhiều ngày từ trung tuần Tháng Chạp đến trung tuần tháng Giêng. Riêng trò chơi Pháo đất được kéo dài đến tận cuối tháng 3, thu hút đông người tham gia nhất và cũng sôi nổi nhất. Ngoài 4 giáp trong làng Duyên Tục cùng nhau thi tài Hội thi cũng lôi kéo được nhiều làng xã khác cùng tham gia.

Theo tìm hiều của chúng tôi, tục thi Pháo đất có từ thời Hai Bà Trưng. Tục kể lại rằng, vào thời Hai Bà Trưng, có một vị tướng cưỡi voi đuổi giặc qua vùng này bị sa lầy, dân làng mang đất khô ném xuống đầm lầy cứu Voi. Khi đất khô ném xuống bùn bắn tung tóe. Để tưởng nhớ sự kiện này, thuở đầu tiên mới là thi ném đất xuống đầm lầy, ai ném bùn tóe xa thì thắng cuộc. Sau mới đến thể thức thi quăng pháo. Lại có thuyết rằng, khi giặc đóng quân ở vùng này, ban đêm dân làng đốt lửa, làm pháo ném theo dây chuyền tạo tiếng nổ dồn dập làm quân giặc hoảng loạn phải rút chạy.

Động tác đầu tiên là dùng ngón tay cái làm cữ đặt giữa mê đất, xoay một vòng tròn, ngón cái làm trụ, ngón giữa xoay tròn rồi dùng tay kia vừa giữ, vừa vuốt tạo thành thân pháo hình bầu dục, vừa nặn, vừa mốt mép pháo cho nhẵn, phẳng.

Từ đầu thập kỷ 90 trở lại đây, hội thi pháo đất làng Tuộc mở rộng hơn, mọi đối tượng cùng tham và đông đảo các làng đến tham dự thi đấu. Để cho việc thi đạt kết quả cao, trước ngày thi, hàng tối các pháo thu tập trung tại nhà ông dài trưởng để luyện tập. Và cũng nhân lúc luyện tập, các nghệ nhân có kinh nghiệm về làm pháo, quăng pháo truyền dạy cho lớp trẻ kỹ thuật cơ bản tới những kỹ xảo về nghề làm pháo đất. Đây cũng là một nột đẹp văn hoá mang sắc thái riêng của cư dân nông nghiệp miền duyên hải.

Nghề chơi cũng lắm công phu...

>>>[CẢM XÚC XUÂN] Tĩnh mịch chiều đông Lôi Âm

>>>[CẢM XÚC XUÂN] Hồ Tràm - điểm đến cho kỳ nghỉ Tết

Người dân xã Phú Lương cho biết, làm pháo đất có rất nhiều công đoạn. Trước hết là khâu lấy đất làm pháo. Khắp vùng này chỉ có doi đất thuộc làng Nguyễn (nay là xã Nguyên Xá, huyện Đông Hưng, tỉnh Thái Bình) mới làm được pháo dự thi. Dân các làng muốn làm pháo đất phải đến làng Nguyễn mua loại đất này.

Trẻ con tự chơi với nhau.

Chính vì vậy, để giảm bớt tiền mua đất, hàng năm các làng thi xong lại gói lại, cho đất vào bao đem chôn xuống vườn cạnh bờ ao nơi có độ ẩm cao. Đây là loại đất sét màu xám chì thuần khiết, có độ dẻo cao, ít bị dính tay, dính chân. Đất lấy về được phơi khô đập nhỏ. Giã lá gáo lọc lấy nước để nhào đất cho thật dẻo. Nước lá gáo có tác dụng khử mùi tanh, hội của đất, làm cho đất đẹp hơn thành màu xám chì. Đất đã huyện dẻo được lát thành những miếng mỏng, nhặt hết những xơ, sạn rồi phải đưa qua vải để lọc những hạt cát và tạp chất. Lọc càng kỹ thì độ dẻo càng cao, con pháo càng đỡ bị đứt.

Sau khi hoàn thành việc làm đất người ta mang đất ra nơi thi đấu để làm pháo. Theo các cụ già trong làng kể lại, xưa kia những người chức sắc trong vùng thường đứng đầu dài pháo, nuôi con pháo (gồm người làm pháo và quăng pháo) trong nhà tập luyện để thi đấu. Mỗi làng thường lập ra một hoặc hai dài pháo khoảng 15 người chuyên luyện tập, bí truyền về các ngón nghề làm pháo, quăng pháo để thi đấu với các làng.

Trước mỗi hội thi, dân làng tổ chức tế trời đất ở đình làng. Theo tìm hiều của chúng tôi, xưa xã Phú Lương có 5 ngôi miếu, 2 ngôi đình và chùa làng. Năm 1952, phục vụ công cuộc “Toàn quốc kháng chiến” các di tích trên được tháo dỡ, nay chỉ còn ngôi chùa Duyên Tục, các vị thần trong làng xã được chuyển về thời phối hưởng từ đây. Ngôi chùa làng Duyên Tục trở thành “tiền Phật, hậu Thánh”.

Hàng năm, bà con tổ chức tế lễ tại đây. Khi hiệu lệnh bắt đầu cuộc thi, những nghệ nhân có kỹ nghệ tinh xảo, khéo tay được làng chọn làm pháo bắt đầu từ việc làm mẻ pháo. Động tác đầu tiên là dùng ngón tay cái làm cữ đặt giữa mê đất, xoay một vòng tròn, ngón cái làm trụ, ngón giữa xoay tròn rồi dùng tay kia vừa giữ, vừa vuốt tạo thành thân pháo hình bầu dục, vừa nặn, vừa mốt mép pháo cho nhẵn, phẳng.

Khi phần mẹ hoàn thành, việc tạo phần con đòi hỏi kỹ thuật cao hơn. Dùng con trỏ làm cữ, tay kia vừa bấm đất vừa bắt ra hình con pháo như hình con rắn. Phần con rắn phía hông pháo phải to hơn một chút, càng và ngoài càng thon nhỏ dần. Độ to, nhỏ, dày, mỏng của con pháo có ảnh hưởng quan trọng đến kết quả thi đấu.

Khi hiệu lệnh bắt đầu cuộc thi, những nghệ nhân có kỹ nghệ tinh xảo, khéo tay được làng chọn làm pháo bắt đầu từ việc làm mẻ pháo.

Pháo được làm xong, có hiệu lệnh, người quăng pháo bước vào vị trí. Người hộ tống đỡ hông pháo và nâng pháo đặt trên tay người quăng. Khi pháo rơi gây tiếng nổ, con pháo bung ra hai bên đập vào đà pháo làm bằng gỗ hoặc thềm gạch xảy thành đà. Người ta đo độ dài của con pháo quy ra để tính điểm cao, thấp.

Trong cuộc thi, trọng tài thường có 3 người, 2 người cầm thước đo con pháo, 1 người tính điểm, ghi điểm. Phần thưởng cho cuộc thi pháo đất tuy nhỏ nhưng là danh tiếng cho dài kia gắn liền với tên tuổi người đứng dài. Để có được giải cao đòi hỏi các khâu làm đất, làm pháo, người quăng phải đạt được sự thuần thục, hoàn hảo. Khi người quăng nâng pháo trên tay là phút giây sôi động nhất với tiếng hò reo của cổ động viên, tiếng trống mõ thôi thúc.

Mỗi một vùng, một miền quê trên đất nước ta đều có một bản sắc văn hoá riêng và được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Trò chơi Pháo đất xã Phú Lương, huyện Đông Hưng, tỉnh Thái Bình không những làm phong phú thên các hình thức thể thao thượng võ mang sắc thái đặc trưng của cư dân nông nghiệp vùng duyên hải mà còn góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa của dân tộc Việt Nam.