Góp ý Dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo, chuyên gia nhấn mạnh sự cần thiết của cơ chế linh hoạt, đặc biệt là sandbox để luật vừa kiểm soát rủi ro, vừa không kìm hãm đổi mới sáng tạo.
Trong bối cảnh tốc độ phát triển của trí tuệ nhân tạo (AI) vượt xa khả năng theo kịp của pháp luật, yêu cầu hoàn thiện hành lang pháp lý trở nên cấp bách hơn bao giờ hết. Dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo đang được xây dựng theo hướng quản trị rủi ro, nhưng câu hỏi đặt ra là cơ chế nào vừa đủ linh hoạt để thúc đẩy đổi mới sáng tạo, vừa đủ chắc chắn để kiểm soát các nguy cơ?
Chia sẻ về vấn đề tốc độ phát triển của AI vượt trước pháp luật, TS Trần Quý, Chuyên gia kinh tế số, Viện trưởng Viện Phát triển Kinh tế Số Việt Nam cho rằng việc thừa nhận “pháp luật chậm hơn công nghệ” là thái độ dũng cảm và thực tế của ban soạn thảo. Để lấp đầy khoảng trống này, theo ông, không có công cụ nào phù hợp hơn Cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (Regulatory Sandbox) – vốn nên trở thành “trái tim” của khung khổ pháp lý cho AI tại Việt Nam.
TS Quý nhấn mạnh ba cơ chế cần được ưu tiên tuyệt đối trong sandbox.
Thứ nhất, cơ chế miễn trừ trách nhiệm có điều kiện. Doanh nghiệp tham gia sandbox cần được miễn trừ trách nhiệm hành chính hoặc dân sự đối với các rủi ro xảy ra trong phạm vi thử nghiệm cho phép. Ở các lĩnh vực như xe tự lái hay AI chẩn đoán bệnh, nếu có sai sót kỹ thuật không phải do cố ý, doanh nghiệp không nên bị hình sự hóa. Chỉ như vậy họ mới dám triển khai những công nghệ tiên phong tại Việt Nam.
Thứ hai, giới hạn linh hoạt về thời gian và phạm vi. Sandbox không thể kéo dài vô thời hạn; 2 năm là thời gian hợp lý để đánh giá tác động. Hết thời hạn này, cơ quan quản lý phải quyết định cấp phép chính thức hoặc dừng thử nghiệm, tạo sự rõ ràng cho doanh nghiệp trong hoạch định đầu tư.
Thứ ba, coi sandbox là nơi thử nghiệm chính sách, không chỉ thử nghiệm công nghệ. Theo TS Quý, sandbox giúp cơ quan quản lý “test lỗi của luật” thông qua dữ liệu thực tiễn: quy định nào bất hợp lý, quy định nào còn thiếu. Ông cho rằng quản lý AI cần chuyển từ “tiền kiểm” sang “hậu kiểm”, yêu cầu các doanh nghiệp cung cấp dịch vụ xuyên biên giới có đại diện tại Việt Nam và phải công khai thuật toán đề xuất nội dung.
“Chúng ta không thể kiểm tra từng dòng code trước khi sản phẩm ra mắt, nhưng hoàn toàn có quyền yêu cầu giải trình khi sự cố xảy ra. Luật Trí tuệ nhân tạo không nên là “chiếc phanh” hãm lại đà phát triển, mà phải là “hệ thống lái” và “túi khí an toàn”. Với sandbox và cách tiếp cận quản trị dựa trên rủi ro, Việt Nam có thể biến thách thức quản lý thành lợi thế cạnh tranh, thu hút các dòng vốn công nghệ chất lượng cao”, ông nhấn mạnh.
Ở một góc nhìn tương tự, ông Đỗ Như Lâm, Giám đốc đào tạo ABAII cho rằng lo ngại về “độ trễ chính sách” so với tốc độ công nghệ là có cơ sở. Tuy nhiên, ông đánh giá Dự thảo đã thiết lập những “khóa an toàn” để giữ tính thời sự thông qua cách tiếp cận linh hoạt, tránh quy định cứng về kỹ thuật.
Theo ông Lâm, luật chỉ đưa ra nguyên tắc phân loại rủi ro và trao quyền Chính phủ cập nhật danh mục rủi ro theo thời gian. Quyền xác định hệ thống hay lĩnh vực nào là “rủi ro cao” được giao cho Thủ tướng để chủ động điều chỉnh theo sự thay đổi của công nghệ. Đây là cách bảo đảm luật không bị lạc hậu trong một môi trường đổi mới liên tục.
Cùng với đó, Dự thảo sử dụng “tiêu chuẩn mềm” thay vì viết trực tiếp yêu cầu kỹ thuật vào luật. Các tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật sẽ là nơi chứa các yêu cầu cập nhật thường xuyên, giúp pháp luật bám sát sự tiến hóa của công nghệ mà không phải sửa luật liên tục.
Một điểm được ông Lâm đánh giá cao là vai trò của sandbox trong cập nhật chính sách theo thực tiễn. Khoản 7 Điều 49 quy định doanh nghiệp sau khi hoàn thành thử nghiệm có quyền sử dụng kết quả sandbox để đề xuất sửa đổi quy định quản lý. Điều này giúp luật “học hỏi” từ thực tiễn và tự hoàn thiện liên tục.
Ông cho biết, Dự thảo cũng yêu cầu tiêu chí và phương pháp phân loại rủi ro phải được cập nhật linh hoạt, phù hợp với tốc độ phát triển công nghệ. Nhờ đó, Dự thảo luật đóng vai trò như một “hệ điều hành pháp lý”: giữ các nguyên tắc cốt lõi, còn các danh mục quản lý và yêu cầu kỹ thuật được cập nhật thường xuyên thông qua nghị định và quyết định của Chính phủ.
“Vì vậy, chúng ta có thể yên tâm về tuổi thọ và khả năng thích ứng của đạo luật này”, ông Lâm khẳng định.
