Công nghệ tái định hình thị trường lao động Việt Nam

Chia sẻ tại Hội thảo trực tuyến “Việc làm trong tương lai, Robot, trí tuệ nhân tạo và các nền tảng số tại châu Á – Thái Bình Dương” mới đây, ông Omar Arias - Phó Chuyên gia Kinh tế trưởng khu vực Đông Á – Thái Bình Dương của World Bank (WB) cho rằng, công nghệ mới như Robot và AI đang tạo ra tác động đa chiều với thị trường lao động Việt Nam.

Phó Chuyên gia Kinh tế trưởng khu vực Đông Á – Thái Bình Dương của World Bank cũng chỉ ra rằng không có mối tương quan rõ nét giữa áp dụng AI với tăng trưởng việc làm; thậm chí thu nhập trung bình có xu hướng giảm nhẹ ở những khu vực chịu ảnh hưởng AI nặng nề. Trong khi đó, robot công nghiệp chủ yếu thay thế công việc lặp đi lặp lại ở nhà máy, nhưng đồng thời thúc đẩy năng suất, giúp một số lao động trẻ khai thác công nghệ mới đạt hiệu quả cao hơn.

Theo ông Omar Arias, sự phân hóa theo ngành nghề rất rõ. Trên bình diện toàn cầu, tỷ lệ việc làm trong ngành dịch vụ tăng theo độ lan tỏa công nghệ, trong khi nông nghiệp giảm và ngành chế biến – chế tạo giữ ở mức tương đối ổn định. Đối với khu vực Đông Á – Thái Bình Dương, biên độ biến động còn mạnh mẽ hơn. Ở Trung Quốc, Malaysia hay Việt Nam, áp dụng robot tăng nhanh nhưng tỷ lệ việc làm ngành công nghiệp chế biến, chế tạo vẫn tiếp tục nhích lên.

Không chỉ về số lượng việc làm, công nghệ còn thay đổi cơ cấu thu nhập. Báo cáo của WB cũng xác nhận rằng những công việc đòi hỏi kỹ năng xã hội và cảm xúc, kỹ năng kỹ thuật cao đang tăng giá trị. Giới trẻ, vốn tiếp cận công nghệ sớm, được hưởng lợi nhiều hơn so với lao động lớn tuổi. Về giới tính, cả nam và nữ đều trải qua tác động tương tự khi robot được áp dụng, nhưng phụ nữ vốn chiếm tỷ lệ cao ở các vị trí hành chính – văn phòng dễ bị đe dọa bởi AI hơn.

Trên bình diện toàn cầu, Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) nhấn mạnh mối lo ngại của AI tạo sinh (GenAI), nhất là với những nghề nghiệp có độ tiếp xúc cao với công cụ AI. Chỉ số Phơi nhiễm với AI (Global Index of Occupational Exposure to Generative AI) cho thấy tỷ lệ nhiều công việc văn phòng, biên tập nội dung và kỹ thuật phần mềm nằm trong khu vực “nguy cơ cao,” đồng thời có xu hướng dịch chuyển sang công việc đòi hỏi sáng tạo và quản lý.

Báo cáo của OECD cũng đưa ra cảnh báo về việc cân bằng giữa tiềm năng và rủi ro của AI: nếu không có chính sách phù hợp, AI có thể gia tăng bất bình đẳng và đẩy thu nhập trung bình đi xuống. Các nước phát triển đã bắt đầu thử nghiệm thuế robot, những gói hỗ trợ tái đào tạo và mở rộng mạng lưới an sinh xã hội để giảm thiểu tác động tiêu cực.

Trong khi đó, Việt Nam đang ở ngã rẽ. Bên cạnh việc chứng kiến thu nhập của tài xế xe máy tăng trưởng nhờ nền tảng số, chúng ta cũng lờ mờ nhận ra những nhóm lao động khác – như nhân viên bán lẻ, nhân viên hành chính – có thể bị chững lại hoặc suy giảm thu nhập khi AI được ứng dụng mạnh mẽ. Vấn đề quan trọng đặt ra là làm sao mở rộng đào tạo kỹ năng tổng hợp: kỹ năng kỹ thuật, kỹ năng xã hội, kỹ năng cảm xúc.

Chính phủ Việt Nam và các doanh nghiệp cần kết hợp nhiều biện pháp chiến lược. Thứ nhất, chương trình đào tạo nghề phải chuyển từ dạy kỹ năng đơn lẻ sang phát triển khả năng tư duy phản biện, sáng tạo và giải quyết vấn đề. Thứ hai, cơ chế di chuyển lao động và vốn cần linh hoạt hơn, giảm thuế cho đầu tư vào con người thay vì tập trung thu thuế vốn, như đề xuất của World Bank. Thứ ba, mạng lưới an sinh xã hội phải mở rộng, khuyến khích người lao động khu vực phi chính thức tham gia bảo hiểm xã hội, qua đó giảm thiểu ảnh hưởng nếu họ mất việc hoặc phải chuyển đổi nghề nghiệp.

Không thể phủ nhận, công nghệ mang lại cơ hội chưa từng có. Xu hướng toàn cầu cho thấy việc làm trong các lĩnh vực như quản lý dữ liệu, an ninh mạng, và chăm sóc sức khỏe có nhu cầu ngày càng tăng. Theo nền tảng việc làm LinkedIn với cuộc khảo sát “Future of Work Report: AI at Work” cho thấy 67% doanh nghiệp đang tìm kiếm nhân lực có kỹ năng sử dụng AI để tự động hóa quy trình nội bộ. Đây là tín hiệu tích cực cho thị trường lao động Việt Nam nếu chúng ta kịp thời trang bị kỹ năng phù hợp.

Tuy nhiên, thách thức cũng đặt ra không nhỏ. Quá trình chuyển đổi công nghệ đòi hỏi thời gian, nguồn lực đào tạo và chính sách linh hoạt. Nếu chậm trễ, Việt Nam sẽ đối mặt với nguy cơ mất đi lợi thế cạnh tranh giá rẻ lao động; ngược lại, nếu chủ động chuẩn bị, chúng ta có thể tiếp cận bước nhảy vọt về năng suất và chất lượng công việc.