Việc không đảm bảo nguồn cung vật liệu xây dựng đang ảnh hưởng nghiêm trọng đến tiến độ triển khai cũng như kế hoạch giải ngân vốn đầu tư công hàng năm của các bộ ngành và địa phương.
Đó là khẳng định của ông Nguyễn Thế Minh - Phó Cục trưởng Cục Kinh tế - Quản lý đầu tư xây dựng - Bộ Xây dựng tại Tọa đàm Tọa đàm “Đầu tư công - gỡ nút thắt để bứt phá tăng trưởng năm 2026”, do Tạp chí Diễn đàn Doanh nghiệp, phối hợp với Hiệp hội Công nghiệp khoáng sản TP HCM tổ chức chiều ngày 23/12, tại TP HCM.
Phát biểu đề dẫn tại phiên thảo luận, ông Nguyễn Thế Minh nhận định rằng bên cạnh các yếu tố khách quan khác, việc không đảm bảo nguồn cung vật liệu xây dựng đang ảnh hưởng nghiêm trọng đến tiến độ triển khai cũng như kế hoạch giải ngân vốn đầu tư công hàng năm của các bộ ngành và địa phương. Đây là một vấn đề đã tồn tại từ lâu, đi từ những bất cập của hệ thống pháp luật cũ đến những khó khăn thực tế trong quá trình tổ chức thực hiện tại các cấp cơ sở.
Nhìn lại lịch sử, ông Nguyễn Thế Minh phân tích, kể từ khi Luật Khoáng sản 2010 có hiệu lực, việc quản lý tài nguyên khoáng sản được vận hành theo cơ chế thị trường nhưng lại thiếu sự quy hoạch mang tính chiến lược dài hạn. Các mỏ đá trên thị trường chủ yếu chỉ phục vụ nhu cầu nhỏ lẻ của địa phương với công suất khai thác được cấp phép rất thấp, dù trữ lượng thực tế trong lòng đất là rất lớn. Doanh nghiệp thời điểm đó chỉ cung ứng dựa trên nhu cầu trước mắt, nên khi một loạt các dự án lớn như cao tốc Bắc – Nam phía Đông giai đoạn 2017 – 2020 đồng loạt triển khai, sự khan hiếm vật liệu ngay lập tức trở thành vấn đề nan giải. Chính phủ đã phải ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật để giao mỏ trực tiếp cho nhà thầu, nhưng kết quả vẫn không như mong đợi do nhà thầu vẫn phải trải qua quá trình cấp phép mỏ phức tạp với nhiều bước đánh giá và phê duyệt theo luật định.
Một trong những điểm nghẽn lớn nhất mà ông Nguyễn Thế Minh chỉ ra chính là vấn đề thỏa thuận chuyển nhượng quyền sử dụng đất tại các khu vực mỏ. Thực tế cho thấy nhiều chủ sở hữu đất không muốn chuyển nhượng hoặc cố tình nâng giá lên cao khi biết có dự án đi qua, khiến việc cấp phép mỏ cho các dự án quan trọng quốc gia gặp muôn vàn khó khăn.
“Mặc dù Quốc hội đã ban hành các chính sách đặc thù và Chính phủ đã chỉ đạo quyết liệt, nhưng khâu tổ chức thực hiện tại địa phương vẫn rất hạn chế. Các địa phương thường e ngại việc áp dụng cơ chế đặc thù sẽ dẫn đến sai phạm so với các luật hiện hành, nên vẫn yêu cầu thực hiện đầy đủ các thủ tục về dự án đầu tư và môi trường, khiến thời gian chuẩn bị nguồn vật liệu bị kéo dài thêm hàng năm trời”, Nguyễn Thế Minh chia sẻ.
Cũng theo ông Nguyễn Thế Minh, việc sửa đổi Luật Đất đai lần này, trong đó quy định khu vực khai thác khoáng sản được phép thu hồi đất, chính là nút thắt mấu chốt được tháo gỡ. Nếu không thể thu hồi đất mà chỉ dựa vào thỏa thuận, bài toán khai thác mỏ sẽ mãi không có lời giải vì luôn có những trường hợp không thể đạt được sự đồng thuận về giá cả.
Tuy nhiên, ông cũng thẳng thắn thừa nhận rằng pháp luật dù đã sửa đổi rất nhiều để tiệm cận thực tế, nhưng vấn đề cốt lõi hiện nay vẫn nằm ở khâu tổ chức thực hiện và yếu tố con người tại các địa phương.
Ông cũng bày tỏ quan ngại về tư duy “cục bộ địa phương” trong quản lý tài nguyên. Hiện nay, tài nguyên khoáng sản tuy là tài sản quốc gia nhưng lại được quản lý theo địa giới hành chính, dẫn đến tình trạng địa phương nào có mỏ thì giữ lại cho địa phương đó, khiến các tỉnh không có mỏ gặp rất nhiều khó khăn.
Do đó, ông kiến nghị cần có một sự chỉ đạo xuyên suốt để biến tài nguyên khoáng sản đúng nghĩa thành nguồn lực quốc gia, nơi các địa phương có mỏ phải chia sẻ và hỗ trợ cho những vùng thiếu hụt nguồn cung. Chỉ khi giải quyết được bài toán tổng thể này mới có thể đảm bảo đủ vật liệu cho hệ thống hạ tầng toàn quốc thay vì chỉ giải quyết cục bộ cho một vài dự án.
Dẫn chứng từ thực tế dự án cao tốc Cần Thơ – Cà Mau, ông Nguyễn Thế Minh cho biết, công trình khởi công từ đầu năm 2023 nhưng phải mất gần một năm sau mới được cấp mỏ cát đầu tiên và mãi đến cuối năm 2024 mới có sự vào cuộc quyết liệt của các tỉnh An Giang, Vĩnh Long và Đồng Tháp để đảm bảo nguồn cung.
“Nếu địa phương không chủ động trong công tác chuẩn bị mỏ, đền bù giải phóng mặt bằng trước khi nhà thầu vào cuộc, thì quy trình thủ tục chắc chắn sẽ tốn thêm ít nhất sáu tháng đến một năm nữa. Các địa phương cần chủ động xác định trữ lượng, thực hiện các thủ tục môi trường và đền bù từ trước, sau đó hạch toán chi phí để nhà thầu hoàn trả khi bắt đầu khai thác nhằm rút ngắn thời gian chuẩn bị xuống còn một đến hai tháng”, ông Nguyễn Thế minh nhấn mạnh.
Về năng lực khai thác, ông Nguyễn Thế Minh kêu gọi các địa phương cần dũng cảm nâng công suất cho các mỏ đá có trữ lượng lớn. Việc cấp phép khai thác nhỏ giọt và chia đều trữ lượng cho hàng chục năm như trước đây không còn phù hợp với yêu cầu cấp bách của các dự án hạ tầng hiện nay. Ông khẳng định, vấn đề môi trường có thể kiểm soát được thông qua việc phục hồi sau khai thác, nên không cần quá lo ngại khi nâng công suất để đáp ứng nhu cầu thị trường. Đồng thời, cần mở rộng các cơ chế giao mỏ trực tiếp cho nhà thầu lẫn cơ chế đấu giá công khai để đảm bảo tính minh bạch và sự đa dạng của nguồn cung vật liệu.
Một vấn đề khác không kém phần quan trọng là sự chênh lệch giữa giá vật liệu công bố và giá thực tế. Ông Minh chỉ ra rằng các địa phương hiện chủ yếu công bố giá tại mỏ theo cơ chế đặc thù vốn chỉ chiếm một phần nhỏ nguồn cung, trong khi thực tế nhà thầu phải mua từ nhiều nguồn khác nhau với giá cao hơn nhiều. Tâm lý “thà không làm còn hơn làm thì lỗ” đang lan rộng trong giới nhà thầu khi giá vật liệu đội lên gấp hai, ba lần so với dự toán ban đầu.
Do đó, ông nhắc nhở các địa phương khi công bố giá vật liệu hàng tháng phải xác định rõ nguồn và khả năng cung ứng thực tế theo quy định của Bộ Xây dựng, thay vì chỉ công bố những con số không có khả năng cung cấp.
Cuối cùng, ông Nguyễn Thế Minh gửi đi thông điệp mạnh mẽ về trách nhiệm của người thực thi công vụ. Ông cho rằng, với những cơ chế, chính sách mà Quốc hội và Chính phủ đã tháo gỡ, nếu cán bộ dám làm vì mục tiêu chung của đất nước, vì sự phát triển của hệ thống hạ tầng thì chắc chắn mọi khó khăn đều có thể vượt qua.
“Các địa phương không nên tự tạo ra thêm các thủ tục rườm rà, gây khó khăn cho việc gia hạn mỏ hay triển khai dự án, bởi sự chậm trễ chỉ vài tháng cũng có thể khiến các công trình trọng điểm phải lùi tiến độ hoàn thành đến tận giữa năm 2026. Mấu chốt của sự bứt phá đầu tư công trong giai đoạn tới chính là sự chủ động, quyết liệt và tinh thần trách nhiệm cao độ từ các cấp chính quyền địa phương”, ông Nguyễn Thế Minh nhấn mạnh.
