Đường nhập lậu – “vết rạn” khó lành của ngành mía Việt

Sau nhiều năm vật lộn với thua lỗ và tái cơ cấu, ngành mía đường Việt Nam vừa có những tín hiệu hồi sinh: năng suất tăng, doanh nghiệp có lãi, giá đường ổn định. Nhưng chưa kịp mừng lâu, một "làn sóng âm thầm" đang quay trở lại mạnh mẽ, có sức công phá không kém bất kỳ cơn khủng hoảng nào. Đó là đường nhập lậu.

Đường lậu âm thầm phá vỡ chuỗi giá trị

Theo Hiệp hội Mía đường Việt Nam (VSSA), mỗi năm có khoảng 600.000 tấn đường, chủ yếu từ Thái Lan được nhập lậu vào Việt Nam qua các tuyến biên giới Campuchia, Lào. Đường được đóng lại bao bì, vận chuyển nhỏ lẻ, thẩm lậu vào các chợ truyền thống, cửa hàng thực phẩm, và chuỗi tiêu dùng đô thị mà không bị phát hiện.

Sự hiện diện của đường lậu đang phá vỡ cấu trúc cạnh tranh lành mạnh: nhà máy trong nước phải giảm giá để tồn tại, dẫn đến tồn kho cao, giảm công suất. Nông dân vì thế cũng bị ảnh hưởng dây chuyền, khi giá thu mua mía giảm, vùng nguyên liệu bị thu hẹp, nhiều nơi đã bỏ mía để chuyển đổi cây trồng.

Nghịch lý là điều này xảy ra ngay trong giai đoạn mà ngành mía đường Việt đang từng bước phục hồi mạnh: sản lượng mía ép niên vụ 2023–2024 đạt gần 11 triệu tấn, tăng 13%, năng suất dẫn đầu khu vực ASEAN, giá đường duy trì ở mức 22.000–23.000 đồng/kg. Thế nhưng, “cú đánh từ phía sau” - làn sóng đường nhập lậu đang đe dọa kéo toàn ngành trở lại vết lún cũ.

Đừng để hàng rào chính sách bị vô hiệu hoá

Thông tin với báo chí, ông Nguyễn Văn Lộc – Chủ tịch VSSA cảnh báo: nếu không siết chặt biên giới, ngăn chặn đường lậu từ gốc, mọi chính sách hỗ trợ ngành sẽ trở thành vô nghĩa.

Đại diện VSSA cho rằng, Việt Nam cần kiểm soát nghiêm các tuyến đường biên, xử lý triệt để các ổ nhóm buôn lậu; chỉ nên nhập khẩu chính ngạch đúng hạn ngạch cam kết với WTO (khoảng 119.000 tấn/năm) để tránh gây rối loạn thị trường; đồng thời, quá trình đấu giá hạn ngạch phải thực hiện minh bạch, công khai, không để bị thao túng bởi lợi ích nhóm.

Chủ tịch VSSA cũng nhấn mạnh sự cần thiết tiếp tục duy trì thuế chống bán phá giá và chống trợ cấp đối với đường Thái Lan ít nhất đến hết năm 2026, nhằm giữ ổn định môi trường cạnh tranh và bảo vệ năng lực phục hồi của doanh nghiệp nội.

“Nếu không xử lý ngay, Việt Nam sẽ đánh mất cơ hội phục hồi ngành mía đường một cách căn cơ. Các nhà máy sẽ không dám đầu tư dài hạn, người trồng mía không thể giữ đất, và toàn bộ hệ sinh thái nông nghiệp – công nghiệp – thương mại trong ngành sẽ bị triệt tiêu từ gốc”, đại diện VSSA lo ngại.

Cùng quan điểm về việc cần bảo vệ thị trường trong nước, TS Cao Anh Đương – Viện trưởng Viện Nghiên cứu mía đường Việt Nam cũng nhấn mạnh: muốn phát triển bền vững, ngành mía đường không chỉ cần hàng rào kỹ thuật, mà phải xây dựng được chuỗi liên kết sản xuất ổn định, đặc biệt trong bối cảnh cạnh tranh cây trồng ngày càng gay gắt tại các địa phương.

Theo ông, các nhà máy đường cần có phương án ổn định thu nhập cho người trồng mía, thông qua cơ chế giá mua đảm bảo có lãi cho nông dân, đồng thời áp dụng kỹ thuật để giảm chi phí, tăng năng suất. Một giải pháp mấu chốt là xây dựng hành lang pháp lý đủ mạnh để quản lý cả đường nhập khẩu chính ngạch lẫn ngăn chặn đường lậu và gian lận thương mại. Qua đó thiết lập sân chơi minh bạch, công bằng và bền vững hơn cho toàn ngành.

Trao đổi với Diễn đàn Doanh nghiệp, nhiều chuyên gia cũng khẳng định, trong một thị trường mở, ngành nào không đủ sức cạnh tranh sẽ bị đào thải. Đó là quy luật. Nhưng khi một ngành vừa hồi phục nhờ chính sách lại bị bóp nghẹt bởi hàng nhập lậu, thì vấn đề không còn là nội tại doanh nghiệp hay năng lực nông dân, mà là câu hỏi về điều hành.

Nếu để đường lậu tràn lan, nếu đấu giá hạn ngạch vẫn bị thao túng, nếu hàng nhập chính ngạch bị lấp chỗ bởi hàng lậu không thuế, thì mọi nỗ lực cải cách chỉ còn là hình thức.

Đã đến lúc cần hành động mạnh, rõ và dứt khoát. Không phải để "bảo hộ", mà để bảo vệ một ngành có khả năng hồi phục, nếu được trao sân chơi công bằng.