Liệu tham vọng điện hạt nhân của Việt Nam có thành hiện thực?
Đề xuất gần đây của Chính phủ nhằm tái khởi động phát triển điện hạt nhân là một bước chuyển quan trọng trong chiến lược phát triển năng lượng của đất nước.
Việt Nam cam kết đạt phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050. Bên cạnh đó, theo Quy hoạch điện VIII, tổng công suất các nhà máy điện dự kiến sẽ tăng lên 150 gigawatt vào năm 2030 (hơn gấp đôi con số năm 2020) và 490-573 gigawatt vào năm 2050.
Việt Nam đang phụ thuộc rất nhiều vào nhiệt điện than, thủy điện và khí đốt tự nhiên để đáp ứng nhu cầu năng lượng của đất nước. Trong bối cảnh Việt Nam phải đổi phó với nhu cầu năng lượng ngày càng tăng và các mục tiêu khí hậu đầy tham vọng, điện hạt nhân nổi lên trở lại như một giải pháp tiềm năng để thu hẹp khoảng cách giữa phát triển bền vững và tăng trưởng kinh tế.
Quan tâm đối với điện hạt nhân ở Việt Nam đã có từ những năm 2000, với kế hoạch ban đầu là xây dựng nhà máy điện hạt nhân tại tỉnh Ninh Thuận. Tuy nhiên, năm 2016, Quốc hội quyết định dừng kế hoạch điện hạt nhân do các rủi ro của dự án, quan ngại về tính khả thi kinh tế, cân nhắc nợ công, cùng nhiều lý do khác.
Bối cảnh đã thay đổi nhiều kể từ đó và gần đây Chính phủ đã đề xuất tái khởi động kế hoạch phát triển điện hạt nhân. Điện hạt nhân có thể cung cấp nguồn năng lượng ổn định với quy mô lớn để bổ sung cho các nguồn năng lượng tái tạo như điện mặt trời và gió. Các quốc gia có mối liên hệ kinh tế chặt chẽ với Việt Nam như Trung Quốc và Hàn Quốc cũng đang mở rộng công suất điện hạt nhân. Điều này có thể thôi thúc Việt Nam xem xét lại định hướng, đặc biệt là khi công nghệ điện hạt nhân đang trở nên an toàn và tiết kiệm chi phí hơn.
Điện hạt nhân có thể giúp Việt Nam đạt được mục tiêu về khí hậu và an ninh năng lượng như thế nào?
Dù có rủi ro nhưng công nghệ hạt nhân có thể giảm đáng kể lượng khí thải carbon cũng như giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu ở Việt Nam nếu được quản lý tốt. Không giống như những nguồn năng lượng dựa trên nhiên liệu hóa thạch như than và khí đốt tự nhiên, các nhà máy điện hạt nhân sản xuất điện mà không thải ra khí nhà kính trong quá trình vận hành. Điều này khiến đây là một lựa chọn năng lượng ít phát thải carbon.
Điện hạt nhân có lợi thế hơn các nguồn năng lượng tái tạo như điện mặt trời và gió, vốn rất quan trọng để giảm phát thải nhưng lại không đảm bảo cung ứng liên tục do phụ thuộc vào điều kiện thời tiết. Ngành thủy điện, hiện chiếm khoảng 30% sản lượng điện tại Việt Nam, cũng ngày càng dễ bị tổn thương trước tác động của biến đổi khí hậu như hạn hán và lượng mưa thay đổi. Điện hạt nhân có thể cung cấp nguồn điện phụ tải nền ổn định và đáng tin cậy, đảm bảo cung cấp năng lượng ổn định khi các nguồn tái tạo khác không tạo ra đủ điện.
Nền kinh tế và dân số Việt Nam tăng trưởng nhanh chóng khiến nhu cầu về điện ngày càng tăng. Nếu Việt Nam mở rộng sản xuất điện từ nhiên liệu hóa thạch để đáp ứng nhu cầu này thì sẽ có nguy cơ làm tăng lượng phát thải khí nhà kính. Nếu đưa điện hạt nhân vào cơ cấu năng lượng, Việt Nam có thể tăng đáng kể khả năng thực hiện cam kết giảm phát thải khí nhà kính và đạt mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050.
Về lâu dài, điện hạt nhân có thể cung cấp nguồn điện ổn định và tiết kiệm chi phí hơn, giúp cải thiện an ninh năng lượng dài hạn bằng cách giảm thiểu tình trạng dễ bị tổn thương trước biến động giá nhiên liệu toàn cầu và gián đoạn chuỗi cung ứng. Mặc dù việc xây dựng các nhà máy điện hạt nhân có chi phí ban đầu cao nhưng chi phí vận hành thường thấp hơn so với các nhà máy nhiên liệu hóa thạch. Trong dài hạn, điều này có thể giúp giảm chi phí năng lượng cho người tiêu dùng và các ngành công nghiệp, góp phần nâng cao khả năng cạnh tranh kinh tế.
Việt Nam đối mặt với những thách thức chính gì khi phát triển điện hạt nhân?
Một trong những rào cản chính đối với việc triển khai điện hạt nhân tại Việt Nam là tính khả thi về mặt kinh tế. Các nhà máy điện hạt nhân đòi hỏi khoản đầu tư ban đầu rất lớn và Chính phủ phải đánh giá xem có đủ khả năng chi trả hay không, song song với việc cân đối ngân sách.
Các vấn đề về an toàn và môi trường cũng rất quan trọng. Nhận thức của công chúng về tính an toàn của điện hạt nhân vẫn là một thách thức, đặc biệt là sau thảm họa năm 2011 tại Fukushima, Nhật Bản. Việt Nam sẽ cần đảm bảo đáp ứng các tiêu chuẩn an toàn quốc tế nghiêm ngặt nếu quyết định tiến hành các dự án hạt nhân.
Việc truyền thông thường xuyên và minh bạch với công chúng về các dự án hạt nhân, các biện pháp an toàn và rủi ro tiềm ẩn là điều cần thiết. Đảm bảo rằng công chúng có thể tiếp cận các kết quả đánh giá và báo cáo độc lập về tính an toàn của các dự án cũng có thể nâng cao trách nhiệm giải trình và lòng tin.
Việt Nam có thể cân nhắc các công nghệ mới nổi như lò phản ứng mô-đun nhỏ (SMR) và lò phản ứng hạt nhân thế hệ 4, an toàn hơn và hiệu quả hơn so với các lò phản ứng truyền thống. SMR có thể phù hợp với Việt Nam vì chúng đòi hỏi ít vốn đầu tư hơn và linh hoạt hơn trong quá trình triển khai.
Theo thông tin trên báo chí, Bộ Công thương đã đề cập đến khả năng sử dụng lò phản ứng mô-đun nhỏ trong đề xuất điều chỉnh Quy hoạch điện VIII. Lò phản ứng mô-đun nhỏ với công suất khoảng 300 megawatt (khoảng 1/3 so với lò phản ứng hạt nhân truyền thống) là một lựa chọn hấp dẫn do thời gian xây dựng ngắn hơn, chỉ từ 24 đến 36 tháng.
Việc đào tạo lực lượng lao động có kỹ năng cao cũng rất cần thiết để phát triển điện hạt nhân. Việt Nam có thể hợp tác với các quốc gia đã có ngành công nghiệp hạt nhân lớn mạnh (như Pháp, Nhật Bản, Nga) để đào tạo kỹ sư, kỹ thuật viên và cán bộ quản lý về công nghệ hạt nhân, quy trình an toàn và vận hành nhà máy.
Đầu tư vào các tổ chức giáo dục và nghiên cứu trong nước để phát triển chuyên môn về khoa học và kỹ thuật hạt nhân cũng rất quan trọng. Mở các chương trình đại học và trung tâm nghiên cứu tập trung vào điện hạt nhân sẽ giúp tạo ra nguồn nhân lực chuyên gia có trình độ để hỗ trợ tham vọng hạt nhân của đất nước.
Nhìn về tương lai năng lượng của Việt Nam, điện hạt nhân mang đến cơ hội giải quyết nhiều thách thức cùng lúc: vừa đáp ứng nhu cầu năng lượng ngày càng tăng, vừa giảm phát thải carbon và duy trì tăng trưởng kinh tế. Với kế hoạch và cách triển khai phù hợp, điện hạt nhân có thể đóng vai trò quan trọng giúp Việt Nam chuyển đổi sang tương lai năng lượng bền vững, đồng thời hỗ trợ các mục tiêu kinh tế và môi trường rộng lớn hơn của đất nước.