Cơ hội cho ASEAN tái định hình chuỗi cung ứng toàn cầu
Nếu khai thác hiệu quả tiềm năng, lợi thế và vượt qua thách thức, ASEAN không chỉ được hưởng lợi từ sự tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu, mà còn có thể định hình nó.
Thương mại toàn cầu đang trải qua biến động mạnh với các loại thuế quan đang quay trở lại, chủ nghĩa bảo hộ gia tăng,...
Khoảng 13% doanh nghiệp châu Âu đang cân nhắc việc tái định vị để ứng phó với các mức thuế quan của Mỹ, trong đó gần 4/10 doanh nghiệp đang hướng đến ASEAN làm điểm đến, theo Khảo sát doanh nghiệp EU-ASEAN mới nhất.
Điều này cho thấy khu vực này đang đứng trước một cơ hội đặc biệt hiếm có, nhưng cũng đi kèm một cảnh báo nghiêm trọng: nếu ASEAN không đẩy nhanh quá trình hội nhập và cắt giảm rào cản, khu vực này sẽ có nguy cơ bị các đối thủ vượt mặt.
Hiện nay, 73% doanh nghiệp châu Âu cho biết ASEAN đã trở nên quan trọng hơn đối với doanh thu toàn cầu của họ trong hai năm qua, và 71% kỳ vọng sẽ gia tăng thương mại và đầu tư tại khu vực này trong vòng 5 năm tới.
Phần lớn doanh nghiệp vẫn coi ASEAN là khu vực có cơ hội kinh tế tốt nhất, vượt xa Ấn Độ và Trung Quốc nhờ các yếu tố hấp dẫn như đây là khu vực lớn, với 670 triệu người, dân số của ASEAN nhiều hơn Liên minh châu Âu khoảng hơn 200 triệu người; sở hữu lực lượng lao động năng động, cầu tiến và ngày càng có kỹ năng; nằm ở vị trí chiến lược, là trung tâm tự nhiên nối Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương, nơi có các tuyến hàng hải quan trọng bậc nhất thế giới.
Tuy nhiên, con đường để ASEAN trở thành đối tác chiến lược tiếp theo của châu Âu không hề dễ dàng. Dù các doanh nghiệp muốn mở rộng hiện diện tại ASEAN, chính khu vực này lại đang khiến việc đó trở nên quá khó khăn.
Kết quả khảo sát cũng chỉ ra, 77% doanh nghiệp châu Âu cho biết vẫn còn quá nhiều rào cản trong chuỗi cung ứng tại khu vực. Đây là một cải thiện so với con số 88% của năm trước, nhưng vẫn chưa phải điều đáng mừng.
Thậm chí đáng lo hơn, 58% doanh nghiệp châu Âu cho biết các rào cản phi thuế quan đang gia tăng, so với chỉ 40% một năm trước.
Một điểm sáng nhỏ đến từ hiệu quả hải quan, nơi bắt đầu có những dấu hiệu cải thiện. Lần đầu tiên kể từ khi chủ đề này được đưa vào năm 2020, phần lớn người tham gia khảo sát đánh giá thủ tục hải quan tại ASEAN ở mức chấp nhận được, dù vẫn còn cần cải thiện.
Tỷ lệ doanh nghiệp đánh giá công tác hải quan là “nhanh chóng và hiệu quả” thậm chí đã tăng nhẹ, từ 2% năm 2024 lên 3% năm nay. Đây không phải là thành tích đáng kể, nhưng ít nhất là có tiến triển.
Tuy nhiên, theo ông Chris Humphrey, Giám đốc điều hành Hội đồng Doanh nghiệp EU–ASEAN, tiêu chuẩn vẫn còn khác biệt lớn, thủ tục chưa đồng bộ, và chỉ 9% doanh nghiệp tin rằng ASEAN sẽ đạt mục tiêu trở thành một thị trường và nền tảng sản xuất chúng vào năm 2025. Khoảng cách về độ tin cậy vẫn còn lớn.
Theo khảo sát, tới 93% doanh nghiệp sẽ tăng hoặc thiết lập chuỗi cung ứng tại ASEAN nếu các rào cản được gỡ bỏ. Khu vực tư nhân gần như đang “gõ cửa” yêu cầu chính phủ hãy mở đường.
Nếu hội nhập được đẩy mạnh, ASEAN hoàn toàn có thể định hình mình như một phương án thay thế bền vững và đa dạng hóa cho chuỗi cung ứng phụ thuộc vào Trung Quốc.
Theo các chuyên gia, các doanh nghiệp trong khu vực đang kêu gọi hài hòa các tiêu chuẩn và quy định. Hiện nay, họ vẫn phải vật lộn với 10 bộ quy tắc khác nhau tại từng nước thành viên, gây tốn kém, trì hoãn và phức tạp, trái ngược với mục tiêu xây dựng một thị trường chung.
Ví dụ trong lĩnh vực tài chính bền vững: 5 nước ASEAN gồm Indonesia, Malaysia, Philippines, Singapore và Thái Lan đã xây dựng các phân loại quốc gia riêng về hoạt động kinh tế xanh.
Một phân tích của Chương trình Tài chính của Liên Hợp Quốc (UNEP FI) gần đây chỉ ra rằng dù các hệ thống này đang dần hội nhập với Phân loại ASEAN, nhưng vẫn còn sự khác biệt về ưu tiên, lĩnh vực và phương pháp đánh giá.
Đối với các nhà đầu tư, hệ thống chắp vá này khiến việc rót vốn vào chuyển đổi xanh trở nên khó khăn và làm suy yếu vị thế của ASEAN như một thị trường thống nhất.
Mặt khác, các doanh nghiệp yêu cầu thủ tục hải quan phải bắt kịp thương mại hiện đại. Dù đã có cải thiện, mức “chấp nhận được” vẫn còn quá xa so với mức kỳ vọng.
Khi hàng hóa bị ách tắc ở biên giới, ASEAN không thể mong được xem là một trung tâm logistics đẳng cấp thế giới. Ngay cả các ủy ban hải quan trong khu vực cũng nhấn mạnh cần đơn giản hóa quy tắc xuất xứ, định giá và phân loại, và vận hành đầy đủ ASEAN Single Window.
Tuy nhiên, theo các bài viết gần đây, thủ tục hành chính rườm rà và chậm trễ thông quan vẫn đang kìm hãm thương mại nội khối. Ngày càng có nhiều bức xúc với rào cản phi thuế và hạn chế tiếp cận thị trường. Quá nhiều trường hợp, xu hướng bảo hộ đã lấn át mong muốn hội nhập khu vực, mâu thuẫn với tuyên bố của ASEAN về thúc đẩy thương mại tự do.
Chẳng hạn trong ngành nông sản – thực phẩm, các nhà xuất khẩu phải đối mặt với các quy định dán nhãn và an toàn thực phẩm không đồng nhất, làm tăng chi phí tuân thủ.
Chính Bộ Thương mại Malaysia cũng đã thừa nhận vào tháng 5/2025 rằng có hơn 9.600 rào cản phi thuế quan trong khu vực ASEAN, mà chưa có cơ chế thực thi rõ ràng để loại bỏ.
Ngoài ra, ông Humphrey chỉ ra, các doanh nghiệp mong muốn đầu tư mạnh vào logistics và hạ tầng số. Hiệp định Khung Kinh tế số ASEAN là một khởi đầu tốt, nhưng doanh nghiệp muốn hành động, không chỉ là đối thoại. Họ cần tiến bộ thực chất về luồng dữ liệu xuyên biên giới, khả năng tương tác và thương mại mượt mà hơn.
Cuối cùng, khu vực cần chứng minh hiệu quả thực tế từ Kế hoạch Chiến lược Cộng đồng Kinh tế ASEAN 2026–2030. Mặc dù tham vọng là rất lớn, nhưng trên thực tế, sự tin cậy sẽ phụ thuộc vào việc các chính phủ có thực sự triển khai hay không.
Căng thẳng thương mại, các chế độ thuế quan mới và chiến lược “China + 1” đã tạo ra một cơ hội độc nhất. Các khu vực khác trên thế giới đang nhanh chóng tận dụng thời cơ này. Nhưng ASEAN có lợi thế vượt trội hơn hầu hết, nếu khu vực biến lời nói thành hành động.
Châu Âu cũng đang tìm kiếm đối tác. Trước bất ổn địa chính trị, ASEAN mang đến cho châu Âu không chỉ là một thị trường, mà còn là một nền tảng sản xuất, trung tâm logistics, và một đối tác đáng tin cậy để đảm bảo chuỗi cung ứng bền vững và đa dạng hóa.
Đó là một lời đề nghị hấp dẫn, có thể đưa quan hệ EU–ASEAN phát triển sâu rộng trong nhiều thập kỷ tới. Lựa chọn là rõ ràng, ASEAN hoặc tăng tốc hội nhập và dỡ bỏ rào cản, hoặc bị các đối thủ nhanh nhạy hơn vượt mặt.