Đại án SJC: Vì sao hệ thống giám sát vàng bị “vô hiệu hoá”?
Phiên tòa xét xử nhóm cựu lãnh đạo, cán bộ SJC đã hé lộ, hệ thống giám sát vàng tưởng chặt chẽ với camera 24/7, tuy nhiên vẫn có kẽ hở để vàng ngoài sổ len lỏi…
Theo đó, TAND TPHCM đang xét xử vụ án liên quan nhóm cựu lãnh đạo SJC, với hành vi xảy ra trong giai đoạn 2022 - 2024. Vụ án này thu hút sự chú ý đặc biệt không chỉ vì số lượng vàng khổng lồ mà còn vì đã phơi bày lỗ hổng trong cơ chế giám sát gia công vàng.
Camera 24/7 vẫn lọt vàng ngoài sổ
Theo cáo trạng và các thông tin công bố tại tòa, NHNN phê duyệt từng đợt gia công; mỗi đợt có tổ giám sát hiện diện, camera giám sát 24/7 toàn bộ 12 công đoạn với 4 tổ thao tác khác nhau. Mỗi thỏi vàng nhập – xuất đều được ghi sổ, cân đong, được coi là “bức tường thép” để đảm bảo không một gram vàng nào lọt ngoài kiểm soát.
Nhưng cáo trạng cũng cho thấy, nhóm bị cáo đã tìm ra “điểm mù” của cơ chế này. Trong giai đoạn 2022 - 2024, họ 56 lần trộn vàng nguyên liệu ngoài sổ vào quy trình sửa chữa vàng móp méo. Vàng mua ngoài được giấu trong thùng axit, lợi dụng lúc tổ giám sát không kiểm tra trực tiếp để “cài” vào mẻ nấu/cán, từ đó “đẻ” thêm 6.255 lượng vàng miếng SJC và 11.503 lượng vàng nhẫn trái phép. Số vàng này sau đó được cất giữ và tiêu thụ qua nhiều chi nhánh, cửa hàng, gây thiệt hại ước tính hơn 74,8 tỷ đồng.
Bên cạnh đó, nhóm này còn lập danh sách khống 4.342 khách mua vàng bình ổn với 7.049 lượng để hưởng chênh lệch giá ngoài. Thủ đoạn này cho thấy chỉ dựa vào camera và tổ giám sát không đủ để phát hiện gian lận nếu thiếu đối chiếu dữ liệu thời gian thực và kiểm tra bất ngờ tại hiện trường.
Theo các chuyên gia quản trị, nguyên nhân sâu xa nằm ở chỗ giám sát chủ yếu nhìn qua camera, thiếu kiểm chứng vật lý từng bước và chưa truy vết số seri thỏi vàng. Các cuộc kiểm tra phần lớn diễn ra định kỳ thay vì ngẫu nhiên, còn nhật ký sản xuất và nhật ký bán vàng bình ổn chưa được số hóa toàn diện để đối chiếu đa chiều.
Minh bạch dữ liệu và giám sát độc lập để chặn gian lận
Trao đổi với Diễn đàn Doanh nghiệp, luật sư Lê Thị Nhung – Giám đốc L&A Legal Experts cho rằng, vụ án này không chỉ là câu chuyện hình sự mà còn là bài học quản trị. Theo luật sư, quy trình giám sát của NHNN và SJC mới dừng ở “thủ công + camera” mà chưa có cơ sở dữ liệu chéo với kho bạc, thuế, bảo hiểm hay định danh từng thỏi vàng.
“Không có mã định danh và đối chiếu đa chiều thì việc một thỏi vàng hay một nhân sự xuất hiện ở nhiều nơi cùng lúc là điều khó tránh”, bà phân tích.
Luật sư cho rằng, nên gắn mã định danh và theo dõi theo lô, cụ thể seri từng thỏi vàng theo thời gian thực; lập cơ quan giám sát độc lập có quyền kiểm tra đột xuất; bắt buộc lưu trữ dữ liệu camera và nhật ký điện tử đủ lâu để kiểm tra bất cứ lúc nào. Bà cũng nhấn mạnh phải siết chặt chế tài, không chỉ xử lý hành vi chiếm đoạt sau khi phát hiện, mà còn truy cứu trách nhiệm hình sự với cả cán bộ giám sát nếu buông lỏng. “Đừng để các “camera” chỉ là hình thức”, bà nói.
Ở góc nhìn khác, Luật sư Nguyễn Trọng Hiệp – Giám đốc Công ty Luật HPVN nhấn mạnh, luật hiện hành chưa có chế tài đủ mạnh cho vi phạm trong khâu giám sát vàng miếng. Luật sư Hiệp cho rằng cần hướng dẫn rõ hơn để quy trách nhiệm cụ thể cho từng khâu, từ phê duyệt, giám sát đến kiểm tra hậu kỳ để không xảy ra tình trạng “trách nhiệm tập thể” mà không ai chịu trách nhiệm cá nhân.
“Nếu cơ chế giám sát mà không có người chịu trách nhiệm cụ thể thì kẽ hở càng lớn”, ông nói.
Theo Luật sư Hiệp, cần áp dụng công nghệ số và trí tuệ nhân tạo để tự động phát hiện bất thường trong dòng nguyên liệu và sản phẩm; công khai một phần dữ liệu cho cộng đồng và báo chí cùng giám sát; lập “hệ thống cảnh báo sớm” cho các giao dịch bất thường. luật sư cũng nhấn mạnh việc nâng cao năng lực của tổ giám sát.
“Không chỉ nhìn màn hình mà phải hiểu quy trình, nhận ra các “chiêu” vượt rào, có quyền tạm dừng để kiểm tra bất cứ lúc nào”, ông đề xuất.
Bên cạnh đó, luật sư cũng cho rằng cần nâng cấp hạ tầng công nghệ quản lý vàng, đào tạo cán bộ chuyên trách đủ năng lực kiểm tra, đồng thời khuyến khích báo chí và cộng đồng tham gia giám sát như một “hàng rào mềm” chống gian lận.
“Khi dữ liệu mở và được đối chiếu chéo thường xuyên, mọi hành vi trộn vàng ngoài sổ sẽ tự động lộ diện mà không phải chờ đến thanh tra cuối kỳ”, luật sư Hiệp chia sẻ.