Áp lực nào đè nặng doanh nghiệp xuất khẩu Việt?

Trong 9 tháng năm 2025, tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu hàng hóa đạt 680,66 tỷ USD, tăng 17,3% so với cùng kỳ năm trước, trong đó xuất khẩu tăng 16,0%; nhập khẩu tăng 18,8%.

Thách thức từ đâu?

Từ các con số tăng trưởng tích cực cho thấy Việt Nam đang duy trì xuất siêu cao, mặc dù nhập khẩu có tăng mạnh, cho thấy bản lĩnh và sức vươn mạnh mẽ của doanh nghiệp. Hiện tại, Việt Nam có lợi thế xuất khẩu nhờ mạng lưới 17 FTA, bao gồm các hiệp định thế hệ mới như CPTPP, EVFTA, RCEP, mở ra cơ hội tiếp cận thị trường quy mô lớn.

Đồng thời, cộng đồng doanh nghiệp Việt Nam ngày càng năng động, có khả năng thích ứng nhanh với xu hướng thị trường và yêu cầu mới. Tuy nhiên, trong bối cảnh thế giới biến động phức tạp, khó lường, nhất là cạnh tranh chiến lược, xung đột, bất ổn tại một số khu vực, chính sách thuế đối ứng,... cũng đã khiến hoạt động xuất khẩu của Việt Nam đối điện một số khó khăn và thách thức.

Bà Lê Thị Thanh Minh – Đại diện Vụ Phát triển thị trường nước ngoài (Bộ Công thương) thông tin hiện nay xuất khẩu của Việt Nam vẫn phụ thuộc lớn vào một số thị trường trọng điểm như Hoa Kỳ, Trung Quốc, EU, Hàn Quốc, Nhật Bản…nên khả năng đối mặt với rủi ro rất cao khi xảy ra những biến động trong hoạt động xuất khẩu. Đồng thời, một số ngành hàng xuất khẩu chủ lực như điện tử, dệt may, da giày, thủy sản, gỗ… đang chịu sức ép cạnh tranh gay gắt và đối diện với nguy cơ phòng vệ thương mại.

“Song song với đó, sản phẩm chế biến sâu, sản phẩm công nghệ cao, sản phẩm gắn với thương hiệu quốc gia còn chưa nhiều. Các yêu cầu về tiêu chuẩn xanh, giảm phát thải, truy xuất nguồn gốc ngày càng khắt khe, đang trở thành “giấy thông hành” bắt buộc ở nhiều thị trường”, bà Minh cho biết.

Ngoài những “điểm nghẽn” trên, xuất khẩu Việt Nam còn gặp khó khi cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam vẫn thiên về gia công, lắp ráp. Tỷ trọng hàng hóa có giá trị gia tăng cao, hàm lượng công nghệ và sáng tạo trong xuất khẩu còn khá khiêm tốn.

Cùng với đó, khả năng tham gia vào các khâu có giá trị cao trong chuỗi giá trị toàn cầu còn hạn chế. Năng lực thiết kế, xây dựng thương hiệu, marketing và phân phối quốc tế của doanh nghiệp Việt Nam còn yếu, năng lực tiếp cận dữ liệu thị trường, phân tích người tiêu dùng và vận hành kênh số chưa phát triển, khiến doanh nghiệp khó thực hiện chiến lược đưa sản phẩm lên kệ một cách chủ động trên các hệ thống bán lẻ và nền tảng thương mại điện tử toàn cầu.

Nói thêm về vấn đề này, ông Lê Hoàng Tài – Phó Cục trưởng Cục Xúc tiến thương mại (Bộ Công thương) còn đề cập đến “câu chuyện” phần lớn doanh nghiệp nhỏ và vừa gặp nhiều khó khăn về tài chính và công nghệ. Cùng với đó là năng lực quản trị chất lượng và tuân thủ tiêu chuẩn quốc tế còn hạn chế khiến doanh nghiệp khó tiếp cận và chứng nhận các yêu cầu về an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc, tiêu chuẩn môi trường, vốn đang trở thành điều kiện “giá vé” để vào các thị trường khó tính dẫn đến nhiều doanh nghiệp bị loại ngay từ vòng sơ tuyển nhà cung cấp.

“Việc tận dụng các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới chưa tương xứng với tiềm năng. Đồng thời, hệ thống logistics và hạ tầng hỗ trợ xuất khẩu của nước ta còn nhiều bất cập, trở thành một trong những “điểm nghẽn” lớn cản trở nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia. Hệ thống kho bãi, cảng biển, trung tâm logistics còn thiếu tính kết nối liên vùng và liên ngành, làm tăng thêm chi phí và thời gian giao hàng. Những hạn chế này không chỉ làm gia tăng chi phí sản xuất – xuất khẩu cho doanh nghiệp, mà còn làm giảm khả năng đáp ứng nhanh với nhu cầu thị trường, hạn chế năng lực cạnh tranh của hàng hóa Việt Nam”, ông Tài nhìn nhận.

Tìm giải pháp “mở lối” cho xuất khẩu

Ở góc độ doanh nghiệp, ông Bùi Trần Nhân Trí- Phó Tổng Giám đốc Thilogi thông tin năm 2024, trong bối cảnh kinh tế trong và ngoài nước còn nhiều khó khăn đơn vị vẫn ghi nhận mức tăng trưởng khả quan với 4,1 triệu tấn sản lượng hàng hóa qua cảng quốc tế Chu Lai gồm các nhóm hàng chủ lực như hàng rời, hàng container và nông sản xuất khẩu. Trong đó, riêng sản lượng hàng xuất khẩu đạt 2.3 triệu tấn (chiếm 57% tổng sản lượng hàng qua cảng). 9 tháng đầu năm 2025, lượng hàng qua cảng đạt hơn 3,2 triệu tấn (tăng 15% so với cùng kỳ), xuất khẩu đạt 1.7 triệu tấn, dự kiến cả năm 2025 tổng sản lượng đạt 5,1 triệu tấn.

Để thúc đẩy xuất khẩu, ông Trí kiến nghị các cơ quan, đơn vị liên quan tiếp tục hoàn thiện môi trường đầu tư kinh doanh để kêu gọi và thu hút các nhà đầu tư, trong đó trọng tâm là hoàn thiện đồng bộ kết cấu hạ tầng kỹ thuật, giao thong. Đồng thời, xây dựng cơ chế, chính sách về đầu tư, sản xuất kinh doanh hấp dẫn và phù hợp với thông lệ quốc tế, hội nhập kinh tế quốc tế, từ đó phát triển Khu công nghiệp, Khu kinh tế ven biển gắn với hình thành và phát triển các trung tâm kinh tế biển mạnh. Đây sẽ là nền tảng để doanh nghiệp yên tâm đầu tư dài hạn, đồng thời giúp chi phí logistics được kiểm soát, tạo sức cạnh tranh cho hàng hóa xuất khẩu.

“Tiếp đến, miền Trung đang đứng trước một thách thức rất rõ rệt đó là chi phí logistics cao hơn so với hai đầu Bắc – Nam, do hạ tầng chưa đồng bộ, kết nối các phương thức vận tải còn yếu và thiếu các trung tâm logistics có quy mô đủ lớn. Trong khi đó, miền Trung lại sở hữu vị trí chiến lược “ngã tư” nối các hành lang Bắc – Nam và Đông – Tây nên cần được chú trọng đầu tư hạ tầng kết nối đồng bộ và phát triển Khu thương mại tự do, khu phi thuế quan và trung tâm logistics”, ông Trí kiến nghị.

Cho lời khuyên đến cộng đồng doanh nghiệp, bà Lê Thị Thanh Minh cho rằng song song với đa dạng hóa thị trường thì sản phẩm xuất khẩu cũng cần đa dạng hơn. Do đó, doanh nghiệp cần chú trọng chuyển từ xuất khẩu hàng thô, sơ chế sang sản phẩm chế biến sâu, sản phẩm giá trị gia tăng cao.

Để gia tăng xuất khẩu, doanh nghiệp cũng cần chú ý phát triển các sản phẩm công nghệ cao, điện tử, sản phẩm số như điện thoại, linh kiện, chíp bán dẫn, phần mềm, … đây đang là nhóm đang có tốc độ tăng trưởng nhanh trong cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam. Đặc biệt, đẩy mạnh sản phẩm xanh, hữu cơ, bền vững như gạo hữu cơ, cà phê hữu cơ, xe điện, pin mặt trời,.. đáp ứng xu hướng mới tiêu dùng các sản phẩm thân thiện môi trường trên toàn cầu.

“Bên cạnh định hướng, chỉ đạo, hỗ trợ của Chính phủ thì sự chủ động của doanh nghiệp - người trực tiếp sản xuất, xuất khẩu là yếu tố quyết định. Do đó, doanh nghiệp cần chủ động nghiên cứu, nắm bắt yêu cầu của thị trường mục tiêu như các yêu cầu về tiêu chuẩn kỹ thuật, an toàn thực phẩm, phát triển bền vững, chú trọng phát triển các thị trường ngách để đa dạng hóa thị trường xuất khẩu, đa dạng hóa chuỗi cung ứng. Ngoài ra, cần đầu tư đổi mới máy móc, thiết bị, công nghệ và quy trình sản xuất theo hướng xanh - sạch - thông minh, đạt tiêu chuẩn chứng nhận quốc tế theo yêu cầu của thị trường xuất khẩu. Đầu tư xây dựng thương hiệu cho sản phẩm như “hộ chiếu” dài hạn đưa sản phẩm ra thế giới”, bà Minh gợi mở.

Ở cấp độ quản lý cao hơn, ông Lê Hoàng Tài cho biết thời gian tới sẽ tập trung ứng dụng công nghệ, chuyển đổi số và chuyển đổi xanh trong hoạt động xúc tiến thương mại. Cụ thể, các hoạt động kết nối giao thương trực tuyến, gian hàng quốc gia Việt Nam trên các sàn thương mại điện tử lớn trong và ngoài nước, các chương trình quảng bá sản phẩm địa phương trên nền tảng số sẽ được đẩy mạnh.

“Đồng thời, phối hợp với các sàn thương mại điện tử triển khai mô hình thương mại điện tử xuyên biên giới, hỗ trợ đặc biệt cho doanh nghiệp nhỏ và vừa, hợp tác xã, làng nghề và cơ sở sản xuất địa phương; đẩy mạnh đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng về công nghệ số, phân tích dữ liệu lớn, trí tuệ nhân tạo cho cộng đồng doanh nghiệp, giúp doanh nghiệp nâng cao năng lực cạnh tranh, tham gia sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu”, ông Tài thông tin.

Tuấn Vỹ