Hội nghị cấp cao ASEAN: Kỳ vọng tăng cường hợp tác ASEAN-Mỹ

Hội nghị Cấp cao ASEAN và Hội nghị Cấp cao Đông Á sẽ diễn ra vào cuối tuần này với tâm điểm chú ý chắc chắn sẽ dồn về một người: Tổng thống Mỹ Donald Trump khi ông tham dự sự kiện lớn của ASEAN lần đầu tiên kể từ năm 2017.

Năm 2017, Tổng thống Trump đã không tham dự Hội nghị Cấp cao Đông Á được tổ chức tại Philippines, một diễn đàn khu vực châu Á – Thái Bình Dương quy tụ các nguyên thủ quốc gia. Quyết định đó, cùng với việc ông không tham dự các hội nghị ASEAN trong những năm còn lại của nhiệm kỳ đầu, đã làm dấy lên nhận định rằng Mỹ thiếu quan tâm đến khu vực, đồng thời mở ra cơ hội vàng cho Trung Quốc, đối tác thương mại lớn nhất của khối, mở rộng ảnh hưởng sâu hơn.

Hiện tại, các hội nghị ASEAN và Đông Á năm 2025, lần lượt diễn ra từ 26 đến 28/10, là một chặng dừng trong chuyến công du nhiều điểm đến của ông Trump. Sau Malaysia, ông sẽ tới Nhật Bản để đàm phán song phương, rồi đến Hàn Quốc tham dự Hội nghị Thượng đỉnh APEC.

Phần lớn sự chú ý dành cho Tổng thống Mỹ xuất phát từ biểu thuế mới mà Mỹ áp lên các quốc gia ASEAN, một cú sốc tiêu cực đối với khu vực vốn phụ thuộc mạnh vào thương mại.

Ở nhóm bị ảnh hưởng nặng nhất là Lào và Myanmar với mức thuế 40%, tiếp đến là Brunei (23%), các nước Việt Nam, Malaysia, Indonesia, Thái Lan, Philippines và Campuchia (19%), trong khi Singapore chịu mức thấp nhất là 10%.

Dù ASEAN là một nhóm quốc gia đa dạng, nhưng ông Andrew Hammond, cộng sự nghiên cứu tại LSE IDEAS, Trường Kinh tế và Khoa học Chính trị London (LSE) cho rằng, khối này có thể sẽ có một thông điệp chung: Thuyết phục Tổng thống Mỹ nhận thấy tầm quan trọng chiến lược của khu vực và đàm phán các điều khoản thương mại thuận lợi hơn với Washington.

Tuy nhiên, thông điệp này có đến được với ông Trump hay không vẫn là ẩn số lớn. Theo ông Hammond, ông Trump đã thể hiện xu hướng ký những thỏa thuận riêng lẻ với từng nước, kèm theo cam kết mua nhiều hàng hóa Mỹ hơn, từ tài nguyên thiên nhiên đến máy móc công nghiệp.

Tổng thống Trump cũng hiểu rõ rằng Trung Quốc đã là đối tác thương mại hàng đầu của ASEAN hơn 15 năm qua, với tổng kim ngạch đạt khoảng 600 tỷ USD chỉ trong bảy tháng đầu năm 2025. Dù vậy, một khảo sát của Trung tâm Nghiên cứu ASEAN thuộc Viện ISEAS–Yusof Ishak thực hiện trước khi Mỹ áp thuế cho thấy 52,3% người được hỏi ở khu vực vẫn coi Washington là đối tác chiến lược dài hạn, so với 47,7% chọn Trung Quốc.

Việc đông đảo các nguyên thủ tham dự hội nghị lần này cũng cho thấy rằng, dù ông Trump đôi lúc tỏ ra thờ ơ với Đông Nam Á, nhưng khu vực này đang nhanh chóng trở thành tâm điểm ngoại giao kinh tế đối với các cường quốc. Với hơn 600 triệu dân, diện tích khoảng 4,5 triệu km², và GDP theo sức mua tương đương (PPP) hơn 10 nghìn tỷ USD, ASEAN đang phát triển mạnh mẽ.

Sự chú ý ngoại giao đối với khu vực tăng mạnh dưới thời Tổng thống Joe Biden. Tại Hội nghị ASEAN tháng 11/2022 ở Campuchia, nơi ông Biden trực tiếp tham dự, các nhà lãnh đạo đã nâng cấp quan hệ Mỹ–ASEAN lên “Đối tác chiến lược toàn diện”.

Việc mở rộng này bao gồm 5 khuôn khổ đối thoại cấp cao mới về y tế, giao thông, trao quyền cho phụ nữ, môi trường và năng lượng, cùng với mức độ tham gia sâu hơn trong các kênh đối thoại hiện có về ngoại giao, kinh tế và quốc phòng.

Mỹ cũng nâng tầm hiện diện ngoại giao tại ASEAN bằng các khoản viện trợ tài chính đáng kể. Nguồn vốn này hỗ trợ nhiều chương trình hợp tác như chuyển đổi năng lượng sạch, nâng cao giáo dục, củng cố hệ thống y tế, hiện đại hóa an ninh, thúc đẩy pháp quyền và nhân quyền.

Tuy nhiên, chính cam kết mạnh mẽ dưới thời Tổng thống Biden đang trở thành điểm gây áp lực. Đầu tháng này, một nhóm nghị sĩ lưỡng đảng Mỹ đã gửi thư kêu gọi ông Trump thể hiện cùng mức độ cam kết với khu vực, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc ông tham dự các hội nghị thượng đỉnh châu Á và ủng hộ các diễn đàn như Bộ Tứ (Quad) với Nhật Bản, Ấn Độ và Australia.

Đây được cho là “công cụ" then chốt thể hiện vai trò lãnh đạo của Mỹ và đối trọng với tham vọng của Trung Quốc.

Không ngạc nhiên khi trong bối cảnh cạnh tranh địa kinh tế gia tăng này, các cường quốc khác tại châu Á và ngoài khu vực cũng đang đẩy mạnh hợp tác với ASEAN. Ngoài Trung Quốc, còn có Ấn Độ và các quốc gia thuộc Hội đồng Hợp tác Vùng Vịnh (GCC).

Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi đã khẳng định lại quan hệ Ấn Độ–ASEAN kể từ lễ kỷ niệm 30 năm thiết lập đối thoại vào năm 2022, khi hai bên nâng cấp lên Đối tác chiến lược toàn diện. Ông cũng mong muốn mở rộng hợp tác thương mại dựa trên Hiệp định Thương mại Hàng hóa ASEAN–Ấn Độ.

Một bước tiến đáng chú ý khác đến từ các quốc gia năng động thuộc GCC, trong đó Saudi Arabia và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE) đang xoay trục mạnh sang ASEAN. Thương mại hai chiều ASEAN–GCC đạt mức kỷ lục 134 tỷ USD vào năm 2022.

Dẫn đầu là UAE, quốc gia đã ký Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác với ASEAN và đạt vị thế Đối tác đối thoại ngành, GCC đang hướng tới việc xây dựng “hành lang hợp tác” giữa hai khu vực, bao gồm đàm phán các hiệp định đối tác kinh tế toàn diện, như thỏa thuận UAE–Indonesia năm 2022.

Có thể thấy, Hội nghị thượng đỉnh ASEAN sắp tới sẽ phản ánh tầm quan trọng địa kinh tế ngày càng tăng của khu vực. Đây sẽ là cơ hội để ASEAN tăng cường hơn nữa quan hệ hợp tác với Mỹ.

Cẩm Anh