Tăng trưởng bền vững từ kinh tế tuần hoàn: Yêu cầu của thời đại mới
Dưới sức ép biến đổi khí hậu, kinh tế tuần hoàn được xem là hướng đi chiến lược giúp Việt Nam tạo đột phá năng suất, giảm phát thải và xây dựng kinh tế phát triển bền vững.
Đổi mới mô hình tăng trưởng đã trở thành yêu cầu cấp thiết đối với Việt Nam khi nền kinh tế đang bước vào giai đoạn phát triển mới, trong đó áp lực về năng suất, chất lượng tăng trưởng và cam kết phát thải ròng bằng không đến năm 2050 đặt ra những đòi hỏi mới về cách thức vận hành và sử dụng nguồn lực.
Theo phân tích của PGS TS Bùi Quang Tuấn - Phó Chủ tịch Hội KHKTVN, nguyên viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam, mô hình tăng trưởng không chỉ phản ánh động lực chủ đạo của một quốc gia mà còn thể hiện mức độ hiện đại của cơ cấu kinh tế và chất lượng tăng trưởng. Việc chuyển từ mô hình tăng trưởng theo chiều rộng dựa vào khai thác tài nguyên, đất đai và lao động giá rẻ sang mô hình tăng trưởng theo chiều sâu dựa vào khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số đã được xác định là định hướng then chốt trong Chiến lược phát triển của Việt Nam giai đoạn tới.
Trong bối cảnh Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất từ biến đổi khí hậu, mục tiêu phát triển bền vững gắn với cam kết phát thải ròng bằng 0 đến năm 2050 càng cho thấy sự cần thiết của việc tìm kiếm mô hình tăng trưởng mới. Song song đó, Việt Nam đặt ra mục tiêu trở thành quốc gia có thu nhập trung bình cao vào năm 2030, đòi hỏi nền kinh tế phải có bước chuyển mạnh mẽ về chất lượng, năng suất và khả năng cạnh tranh.
Tuy nhiên, thực trạng mô hình tăng trưởng hiện nay vẫn bộc lộ nhiều hạn chế. Nền kinh tế vẫn phụ thuộc lớn vào lao động giá rẻ, khu vực đầu tư nước ngoài và khu vực trong nước chưa tạo ra sự gắn kết chặt chẽ; lan tỏa công nghệ từ khu vực FDI còn hạn chế; năng suất lao động dù tăng nhưng vẫn thấp so với các nước ASEAN-4. Theo ước tính, năng suất lao động năm 2024 của Việt Nam đạt 221,9 triệu đồng/lao động, tương đương khoảng 9.182 USD, nhưng vẫn chỉ bằng một phần so với Malaysia, Thái Lan hay Indonesia. Việt Nam cũng chưa tham gia sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu, trong khi kinh tế chưa xanh, chưa bền vững và mô hình kinh tế tuần hoàn mới chỉ xuất hiện ở phạm vi hẹp tại một số ngành nông nghiệp hoặc khu công nghiệp sinh thái.
Những hạn chế này xuất phát từ nhiều nguyên nhân, bao gồm đầu tư cho khoa học công nghệ còn hạn chế, doanh nghiệp tư nhân ít chú trọng vào nghiên cứu phát triển, thể chế kinh tế chưa thật sự hoàn chỉnh, nguồn nhân lực thiếu kỹ năng và hệ sinh thái đổi mới sáng tạo chưa đủ mạnh để tạo bứt phá. Trong bối cảnh đó, kinh tế tuần hoàn nổi lên như lời giải quan trọng cho bài toán đổi mới mô hình tăng trưởng.
"Về bản chất, kinh tế tuần hoàn dựa trên nguyên tắc “mọi thứ đều là đầu vào của nhau”, tạo ra hệ thống phục hồi và tái tạo dựa trên việc kéo dài tuổi thọ vật liệu, tránh lãng phí và giảm thiểu ô nhiễm. Ba trụ cột cốt lõi của kinh tế tuần hoàn gồm: tránh lãng phí, sử dụng sản phẩm lâu dài và tái tạo hệ thống tự nhiên. Kinh tế tuần hoàn không chỉ là phương thức tái chế mà là cách tiếp cận toàn diện từ thiết kế sản phẩm, quy trình sản xuất, phân phối, tiêu dùng đến thu gom và tái tạo." - PGS TS Bùi Quang Tuấn phân tích
Trong mối liên hệ với đổi mới mô hình tăng trưởng, kinh tế tuần hoàn mang lại nhiều lợi ích rõ rệt. Thứ nhất, việc kéo dài vòng đời tài nguyên giúp giảm chi phí đầu vào, gia tăng hiệu quả sản xuất, thúc đẩy tiết kiệm và nâng cao năng lực cạnh tranh. Thứ hai, kinh tế tuần hoàn tạo động lực thúc đẩy chuyển đổi sang sử dụng năng lượng sạch, giảm phát thải khí nhà kính, góp phần hiện thực hóa cam kết quốc tế về biến đổi khí hậu. Thứ ba, việc áp dụng công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, blockchain hay công nghệ thông minh trong hệ thống tuần hoàn giúp tăng năng suất nhân tố tổng hợp, tạo ra sản phẩm chất lượng hơn mà không làm tăng chi phí sản xuất.
Không chỉ mang lại lợi ích về môi trường và kinh tế, kinh tế tuần hoàn còn thúc đẩy liên kết chuỗi giá trị, giải quyết điểm yếu lớn nhất của doanh nghiệp Việt Nam là thiếu liên kết và không tham gia sâu vào chuỗi toàn cầu. Việc coi chất thải là đầu vào của quá trình sản xuất mới giúp hình thành một hệ sinh thái sản xuất, tiêu dùng, tái chế thống nhất, tạo điều kiện phát triển doanh nghiệp xanh, logistics xanh và công nghệ xanh.
Trong bối cảnh thế giới thay đổi nhanh chóng với sự hội tụ của chuyển đổi số, chuyển đổi xanh, kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo và các xu hướng đô thị hóa, năng lượng mới, thương mại tương lai, kinh tế tuần hoàn không chỉ là yêu cầu cấp bách mà còn là chiến lược nhằm đảm bảo vị thế cạnh tranh của Việt Nam.
Kinh nghiệm từ Liên minh châu Âu (EU), khu vực đi đầu về kinh tế tuần hoàn cho thấy vai trò quan trọng của chính sách và khung thể chế. EU đã thông qua Kế hoạch hành động kinh tế tuần hoàn lần thứ hai vào năm 2020 với 36 biện pháp trọng tâm, trong đó nhấn mạnh quy định về thiết kế sinh thái, quy định về pin, chỉ thị dệt may bền vững và yêu cầu xanh trong sản xuất. Đáng chú ý, Quy định về thiết kế sinh thái (ESPR) có hiệu lực từ tháng 7/2024 quy định 16 yêu cầu về thiết kế bền vững và áp dụng gần như với mọi loại hàng hóa bán tại thị trường EU. Điều này cho thấy, nếu không chuyển đổi sang mô hình sản xuất xanh – tuần hoàn, doanh nghiệp Việt Nam sẽ gặp nhiều rủi ro khi tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu.
Đối với Việt Nam, PGS TS Bùi Quang Tuấn cho rằng, để kinh tế tuần hoàn thực sự trở thành động lực mới cho tăng trưởng, cần sự phối hợp mạnh mẽ từ Chính phủ và doanh nghiệp. Về phía Nhà nước, cần tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý, giảm rào cản về tiêu chuẩn, thúc đẩy thực thi kế hoạch hành động quốc gia về kinh tế tuần hoàn, phát triển hạ tầng thu gom – phân loại – tái chế rác thải, đầu tư hạ tầng số, chia sẻ dữ liệu và tạo môi trường thử nghiệm chính sách (sandbox) cho các mô hình đổi mới sáng tạo. Đồng thời, cần khuyến khích mạnh mẽ doanh nghiệp đầu tư vào R&D, đổi mới công nghệ và sản phẩm xanh.
Về phía doanh nghiệp, việc nâng cao nhận thức, chuẩn bị lộ trình chuyển đổi, đầu tư hạ tầng sản xuất xanh, hình thành văn hóa kinh tế tuần hoàn và văn hóa sống xanh là yếu tố quyết định. Chỉ khi doanh nghiệp chủ động hiểu và tham gia vào cuộc chơi mới, kinh tế tuần hoàn mới thực sự trở thành động lực thúc đẩy tăng trưởng chất lượng cao và bền vững.