Gửi bình luận
Các nhà sản xuất Việt đang đối diện “bốn bức tường” rủi ro. Chuyển từ gia công thuần túy sang làm chủ thiết kế là con đường khả dĩ để thoát khỏi cái bẫy này.
Tiến sĩ Trần Anh Tuấn - Nhà sáng lập Meslab - nhận định rằng mô hình gia công thuần túy (OEM – Original Equipment Manufacturer) đang rất tiềm ẩn nhiều rủi ro và đang bị lung lay. Ông chỉ ra bốn thách thức lớn, mà ông gọi là bốn bức tường, đang “giam hãm” doanh nghiệp Việt.
“Bốn bức tường” bóp nghẹt mô hình gia công
Thách thức đầu tiên là rủi ro chiến lược lớn về thị trường, khi các công ty gia công phụ thuộc vào một số thị trường lớn, ví dụ như Mỹ hay EU. Thành thử, những quy định, những thay đổi của những thị trường (vốn rất bất định trong thời gian gần đây) này sẽ gây ảnh hưởng rất lớn đến doanh nghiệp Việt.
Thứ hai là rào cản về phát triển bền vững, hay còn gọi là “Giấy thông hành xanh”. Rào cản này không còn là câu chuyện tiếp thị mà đã trở thành luật bắt buộc, ví dụ như Quy định Chống mất rừng của EU (EUDR) yêu cầu truy xuất nguồn gốc gỗ đến tận lô đất bằng hệ thống định vị vệ tinh. Với mô hình gia công truyền thống, rất khó đáp ứng yêu cầu này vì doanh nghiệp không chủ động được việc kiểm soát nguyên liệu đầu vào. Hải quan Mỹ cũng đang rà soát rất mạnh về xuất xứ hàng hóa, thường đặt câu hỏi về thiết kế, nguyên phụ liệu và khâu nào được thực hiện tại Việt Nam.
Làm chi tiết hơn, bà Hoàng Thị Huệ - Quản lý cấp cao xuất nhập khẩu tại công ty Á Châu – cho biết những khó khăn này có thể nhìn thấy rất rõ ở ngành tốp 6 xuất khẩu chủ lực của Việt Nam là ngành gỗ. Trong những năm qua, thị trường Mỹ chiếm tới hơn 55% tổng kim ngạch, gần như là thị trường quan trọng nhất mà doanh nghiệp Việt không thể bỏ qua.
Mặc dù xuất khẩu sang Mỹ vẫn đạt con số cao, hơn 9 tỷ đô tính đến thời điểm hiện tại trong năm 2025, nhưng những chính sách thuế mới của Tổng thống Mỹ Donald Trump đã khiến ngành gỗ Việt Nam bị giảm từ 12% đến 15% trong năm 2025. Sự phụ thuộc lớn vào một thị trường duy nhất đã tạo ra sự mong manh nhất định.
Theo TS Trần Anh Tuấn, thách thức thứ ba là khủng hoảng vận tải và xu hướng Nearshoring (chuyển sản xuất về gần thị trường tiêu thụ). Chi phí vận chuyển cao kết hợp với xu hướng nearshoring này đang khiến các nước gần Mỹ như Mehico hay gần Châu Âu như Ba Lan trở thành đối thủ cạnh tranh đáng gờm.
Cuối cùng là bẫy gia công giá rẻ (OEM trap). Đó là rào cản từ chính nội tại doanh nghiệp. Khi chỉ làm thuần túy gia công, doanh nghiệp không sở hữu thiết kế, thương hiệu hay khách hàng, chỉ đơn thuần là bán sức lao động và giờ chạy máy, dẫn đến biên lợi nhuận rất mỏng, bấp bênh và dễ bị khách hàng bỏ đơn hàng bất cứ lúc nào.
Chuyển mình sang bán trí tuệ
Trong bối cảnh nhiều bất lợi cho phương thức kinh doanh truyền thống này, các chuyên gia khẳng định đã đến lúc doanh nghiệp phải thay đổi, phải tiến lên, chuyển từ gia công sang tự sản xuất tự thiết kế.
Tiến sĩ Tuấn nhận định mô hình ODM (Original Design Manufacture), một mô hình nằm ở giữa gia công thuần túy (OEM) và sở hữu thương hiệu (OBM) là con đường khả dĩ nhất đối với doanh nghiệp Việt hiện tại, vì theo TS Tuấn, để xây dựng được OBM phải mất rất nhiều tiền và đặc biệt là mất khoảng 10-20 năm khiến OBM gần như không khả thi trong hoàn cảnh hiện tại.
Với ODM, thay vì chỉ nhận bản vẽ của khách hàng, nhà sản xuất còn làm cả thiết kế và sáng tạo. ODM giúp doanh nghiệp thoát khỏi cuộc cạnh tranh về giá và chuyển sang cạnh tranh bằng giá trị nằm trong thiết kế, nhờ đó bán được giá cao hơn. Khách hàng ở châu Âu hoặc Mỹ rất muốn làm việc với đơn vị có khả năng ODM vì sẽ giúp họ tiết kiệm chi phí thuê thiết kế đắt đỏ tại nước mình.
Việc làm chủ thiết kế mang lại nhiều lợi thế sống còn. Một lợi thế lớn trong bối cảnh toàn cầu siết kiểm soát nguồn gốc sản phẩm là doanh nghiệp có thể chủ động chọn nguyên vật liệu và kiểm soát chuỗi cung ứng. Từ đó dễ dàng đáp ứng các tiêu chuẩn xanh.
Quan trọng hơn, làm chủ thiết kế cho phép doanh nghiệp thực hiện phương thức Design for Origin (DFO), là thiết kế để đảm bảo xuất xứ hợp pháp và đàng hoàng, giải quyết trực tiếp rủi ro bị Hải quan Mỹ rà soát gắt gao.
Tư duy thiết kế đời thường
Chuyển đổi sang ODM đòi hỏi doanh nghiệp phải xây dựng năng lực nghiên cứu và phát triển (R&D). Tuy nhiên, R&D không cần phòng lab hoành tráng, mà là quá trình quan sát thị trường, xu hướng, lối sống và vật liệu mới.
Làm rõ hơn với phóng viên Tạp chí Diễn đàn Doanh nghiệp, TS Tuấn cho rằng chi phí thiết kế có thể sẽ không quá đắt đối với các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Họ có thể thuê các nhà thiết kế tự do (Freelancer) hoặc agency và nghiệm thu trên kết quả, kiểm soát được chi phí. Điều quan trọng là phải thuê một nhà thiết kế mà sản phẩm của họ có thể dùng được và sản xuất được.
Điều cốt lõi để thiết kế thành công là phải thấu hiểu khách hàng, thấu hiểu nhu cầu, hành vi và mong muốn của họ. Ông lấy ví dụ kinh điển về thành công của Honda Lead tại Việt Nam. Honda đã làm R&D bằng cách quan sát thị trường, nhận thấy phụ nữ Việt Nam đi xe máy phải chở con, đi chợ, có nhiều đồ lỉnh kỉnh. Từ quan sát đó, họ nhận ra rằng điều ý nghĩa nhất không phải là động cơ siêu khỏe, mà là một cốp xe to.
Tiến sĩ Tuấn kết luận, lối tư duy này được gọi là tư duy thiết kế (Design Thinking), đặt con người sử dụng lên trên hết. Muốn thiết kế ra một sản phẩm thành công, điều bắt đầu tiên không phải là ý tưởng, kỹ thuật hay vật liệu, mà là xác định khách hàng là ai và họ muốn gì. Đây chính là con đường giúp doanh nghiệp tái định vị, lấy được nhiều giá trị hơn, và phát triển bền vững hơn trên phạm vi toàn cầu.
