Trung Quốc siết xuất khẩu công nghệ pin xe điện: Lợi thế kỹ thuật hay công cụ kiểm soát mềm?

Theo The New York Times, ngày 6/8, chính phủ Trung Quốc chính thức ban hành quy định kiểm soát chặt chẽ việc chuyển giao ra nước ngoài tám công nghệ quan trọng liên quan đến sản xuất pin xe điện. Quy định có hiệu lực ngay lập tức, yêu cầu mọi hình thức chuyển giao từ thương mại, đầu tư đến hợp tác kỹ thuật đều phải xin giấy phép từ Bộ Thương mại Trung Quốc.

Theo thông báo, ba trong số các công nghệ bị siết liên quan đến quy trình sản xuất pin lithium iron phosphate (LFP) - dòng pin hiện đang chiếm hơn 50% thị phần toàn cầu và gần như được sản xuất hoàn toàn tại Trung Quốc. Năm công nghệ còn lại liên quan đến quá trình tinh luyện và chế biến lithium, vật liệu cốt lõi trong hầu hết các loại pin hiện nay.

Động thái này được xem là bước tiếp theo trong chuỗi biện pháp siết kiểm soát tài nguyên và công nghệ mà Trung Quốc theo đuổi gần đây. Trước đó chưa đầy ba tháng, nước này đã áp dụng quy định cấp phép đối với việc xuất khẩu bảy loại kim loại đất hiếm và các sản phẩm nam châm từ vật liệu này, vốn là thành phần không thể thiếu trong ô tô điện, robot, thiết bị y tế và nhiều sản phẩm công nghệ cao.

Các hãng pin và xe điện lớn của Trung Quốc như CATL và BYD đều từ chối bình luận về chính sách mới. Ford Motor, công ty đang hợp tác với CATL xây dựng nhà máy pin tại Michigan (Mỹ), cũng không đưa ra phản hồi.

Pin LFP thực chất được phát minh từ gần ba thập niên trước tại Mỹ, nhưng chỉ được thương mại hóa thành công sau khi các nhà nghiên cứu Nhật Bản cải tiến khả năng sạc và các doanh nghiệp Trung Quốc đặc biệt là BYD và CATL tiếp tục phát triển khả năng đóng gói năng lượng cũng như sản xuất hàng loạt. Loại pin này có ưu điểm là giá rẻ, ít nguy cơ cháy nổ, phù hợp với dòng xe điện phổ thông.

Tuy nhiên, chính sách hạn chế mới khiến kế hoạch mở rộng ra nước ngoài của các hãng xe điện Trung Quốc vốn đang bị Liên minh châu Âu và Mỹ thúc ép xây nhà máy tại địa phương trở nên phức tạp hơn. Một mặt, nhu cầu toàn cầu về xe điện đang tăng nhanh, đòi hỏi mở rộng năng lực sản xuất. Mặt khác, nếu không được phép mang theo công nghệ cốt lõi, các nhà máy “ra biển lớn” sẽ khó giữ được hiệu quả chi phí vốn là lợi thế cạnh tranh của họ.

Việc Trung Quốc đưa công nghệ pin vào diện kiểm soát xuất khẩu có thể được nhìn nhận theo nhiều hướng. Ở một khía cạnh nào đó, đây là bước đi “phù hợp với bối cảnh mới” như cách mà Bộ Thương mại nước này diễn giải. Nhưng cũng có người cho rằng, một khi công nghệ vốn dĩ là sản phẩm của tiến bộ khoa học bắt đầu được quản lý như tài sản chiến lược, thì ranh giới giữa sáng tạo và kiểm soát có thể trở nên khá mong manh.

Những công nghệ bị hạn chế lần này đều liên quan trực tiếp đến loại pin LFP - công nghệ đã trải qua nhiều thế hệ cải tiến, không còn là “sở hữu riêng” của bất kỳ quốc gia nào. Thực tế ấy đôi khi khiến người ta tự hỏi: nếu một công nghệ đã mang tính toàn cầu trong quá trình phát triển, liệu việc siết quyền tiếp cận có còn thuần túy là chuyện bảo hộ kỹ thuật?

Với các thị trường khác như châu Âu đang mời gọi các hãng pin Trung Quốc vào đầu tư, hay Mỹ từng phản đối nhưng vẫn âm thầm chấp thuận, chính sách mới có thể khiến mọi thứ phức tạp hơn. Một mặt, ai cũng muốn có công nghệ tốt, pin rẻ, xe điện phổ cập. Nhưng mặt khác, nếu các điều kiện tiếp cận trở nên chọn lọc, thì giấc mơ “chuyển đổi xanh” sẽ cần thêm nhiều tính toán, không chỉ về kỹ thuật, mà cả về địa chính trị.

Còn với Việt Nam, nơi xe máy điện đang bắt đầu phổ biến và một số doanh nghiệp nội muốn phát triển chuỗi cung ứng pin, thì rõ ràng đây không phải tin vui. Nhưng liệu đây là rào cản, hay là lời nhắc cần nghiêm túc hơn với câu chuyện làm chủ công nghệ thì còn tùy vào cách nhìn. Trong bối cảnh nguồn cung toàn cầu ngày càng chịu ảnh hưởng từ các chính sách mang màu sắc “quyền lực mềm”, những thị trường đi sau có lẽ không nên chỉ đặt niềm tin vào sự thuận lợi của dòng vốn và thiết bị như trước.

Cuối cùng, cũng nên đặt một dấu hỏi: khi thế giới đang nói nhiều đến tự do thương mại, chuỗi cung ứng mở và hợp tác vì khí hậu, thì việc kiểm soát công nghệ dù vì lý do gì, có còn nằm trong tinh thần đó hay không? Nhưng có lẽ, đó là câu hỏi không dành riêng cho Trung Quốc.