Tư duy phân loại rác tại nguồn của Việt Nam đã “lạc hậu 30 năm”

Hàng chục năm qua, câu chuyện phân loại rác tại nguồn ở Việt Nam vẫn là một thách thức lớn, thậm chí còn bị các chuyên gia thẳng thắn nhận định là đã đi sai hướng ngay từ đầu. Vấn đề này một lần nữa lại "nóng" trên diễn đàn "Bao bì xanh: Hành trình EPR dẫn dắt giá trị bền vững", nơi các nhà quản lý và doanh nghiệp cùng mổ xẻ những khó khăn và tìm kiếm giải pháp cho một nền kinh tế tuần hoàn bền vững hơn.

Những rào cản từ thực tiễn

Việc phân loại rác tại nguồn ở Việt Nam đang đối mặt với nhiều rào cản đáng kể. Bà Chu Thị Kim Thanh - Giám đốc vận hành Liên minh Tái chế bao bì Việt Nam (PRO Vietnam) đã chỉ ra rằng hệ thống thu gom của Việt Nam hiện giờ còn đang rất yếu, các trung tâm thu hồi vật liệu gặp nhiều khó khăn. Mặc dù quy định phân loại rác tại nguồn bắt buộc từ tháng 5/2025, nhưng thực tế cho thấy các địa phương dường như chưa triển khai được. Bà Thanh nhấn mạnh, nếu không có việc phân loại tại nguồn, rác thu được sẽ có chất lượng rất kém, chi phí cho sơ chế và làm sạch trước khi tái chế sẽ rất cao, thậm chí còn có thể gây hại cho môi trường hơn là không tái chế.

Bên cạnh đó, số lượng các cơ sở tái chế đạt chuẩn tại Việt Nam còn hạn chế. Ông Hoàng Trọng Sơn - Chủ tịch Hiệp hội Giấy và Bột giấy Việt Nam - chia sẻ thêm rằng bao bì giấy đựng thực phẩm và đồ uống có giá trị thấp và khó tái chế, không như lon nhôm. Tỷ lệ thu gom phế liệu bao bì giấy đựng đồ uống sau sử dụng (UVC) hiện chỉ đạt khoảng 3-5%, một con số rất thấp. Ông Sơn cũng nhận định người dân Việt Nam chưa có thói quen phân loại tại nguồn, và hệ thống thu gom thì rất manh mún. Điều này dẫn đến việc bao bì thực phẩm, đồ uống sau khi bị thải bỏ, phải trải qua một hành trình dài, đôi khi là từ bãi rác mới đến được đơn vị tái chế, làm giảm chất lượng nguyên liệu và tăng nguy cơ ô nhiễm.

Ông Bùi Lê Thanh Khiết, Trưởng nhóm kinh tế tuần hoàn rác thải nhựa, Viện Nghiên cứu Phát triển Kinh tế tuần hoàn - bổ sung rằng tỷ lệ tái chế các loại bao bì đa vật liệu như hộp sữa, bì gói là rất thấp do giá trị kinh tế không cao, gây khó khăn cho cả người thu gom và đơn vị tái chế. Một điểm đặc thù của Việt Nam là nhóm thu gom dân lập (ve chai) chiếm đến hơn 90% lượng bao bì thực phẩm và đồ uống được thu gom. Hoạt động tái chế cũng chủ yếu diễn ra ở khu vực dân lập, dẫn đến ô nhiễm môi trường lớn và khó khăn cho các công ty chính quy trong việc cạnh tranh thu mua phế liệu.

Hơn nữa, việc các nhóm dân lập khó có chứng từ, hóa đơn rõ ràng gây trở ngại cho các doanh nghiệp tái chế chính quy trong việc chứng minh nguồn gốc nguyên liệu và tiếp cận các quỹ hỗ trợ môi trường.

Bà Phạm Thị Bích Phượng - Giám đốc kinh doanh công ty thực phẩm Sao Khuê cũng bày tỏ lo ngại về chi phí thu gom và tái chế rất cao trong khi giá thành bao bì gốc lại rất rẻ, khiến doanh nghiệp cần sự hỗ trợ chính sách.

Điều đáng nói, mặc dù luật pháp đã có điều khoản cụ thể về phân loại rác tại nguồn, nhưng các chuyên gia đều thừa nhận rằng việc thực thi đang không đồng bộ. Người dân phân loại ở nhà nhưng xe thu gom lại đổ chung một chỗ, do thiếu kiểm soát và nhà máy xử lý chuyên biệt.

Những "sai lầm" trong cách tiếp cận hiện tại

Các chuyên gia tại diễn đàn đã thẳng thắn chỉ ra những sai lầm cốt lõi trong phương pháp phân loại rác tại nguồn của Việt Nam. Ông Nguyễn Thành Yên - Phó Trưởng phòng Chính sách Pháp chế, Cục Môi trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho rằng Việt Nam đang tiếp cận phân loại rác tại nguồn theo cách làm của Nhật Bản từ 30 năm trước, và đây là cách làm không đúng.

Ông Yên giải thích thêm rằng, với công nghệ đốt rác điện hiện đại, rác không cần phải phân loại nhiều vì việc phân loại có thể làm giảm nhiệt độ cần thiết cho nhà máy. Ông cũng lưu ý rằng Trung Quốc đã từ bỏ phương pháp phân loại rác tại nguồn truyền thống, và châu Âu cũng không còn cổ xúy phương pháp này. Ông Sơn, với tư cách là kỹ sư hóa, cho rằng việc phân loại rác thành "vô cơ" và "hữu cơ" là sai hoàn toàn. Ông đề xuất nên phân loại thành "rác thực phẩm" và "không phải thực phẩm", bởi rác thực phẩm không tái chế được và có thể dùng làm phân bón, trong khi rác không phải thực phẩm sạch hơn và dễ dàng xử lý tiếp.

Thực trạng người dân cất công phân loại ở nhà nhưng xe thu gom lại đổ chung đã khiến nỗ lực của người dân trở nên vô nghĩa và lãng phí. Ông Bùi Lê Thanh Khiết nhận định đây là một lỗ hổng trong việc kiểm soát thực thi chính sách.

Kinh nghiệm quốc tế

Nhìn ra thế giới, các quốc gia phát triển đã có những cách tiếp cận khác biệt và hiệu quả hơn. Ông Nguyễn Thành Yên cho biết chỉ một số ít nước còn thực hiện phân loại rác tại nguồn như cách truyền thống. Thay vào đó, nhiều nước hiện tập trung vào việc phân loại chất thải thực phẩm ngay từ nguồn gốc phát sinh, tức là từ các nhà máy sản xuất, nông trường, chợ hay siêu thị. Họ yêu cầu các đơn vị này phải làm sạch thực phẩm trước khi bán, điều này giúp loại bỏ rác thực phẩm tại hộ gia đình, đơn giản hóa đáng kể quy trình xử lý.

Từ những quan sát này, ông Yên đã tham mưu cho các cơ quan chức năng không nên tiếp tục phân loại rác tại hộ gia đình, bởi đây là điều Việt Nam đã làm 30 năm nhưng không thành công. Thay vào đó, ông kiến nghị việc phân loại tại nguồn cần được thực hiện từ các đầu mối cung cấp thực phẩm. Điều này giúp cơ quan chức năng dễ giám sát, hướng dẫn và áp dụng chế tài xử phạt hơn, mang lại hiệu quả quản lý và kinh tế cao hơn so với việc yêu cầu 95 triệu dân thực hiện.

Kinh nghiệm từ Nhật Bản, một quốc gia nổi tiếng về ý thức môi trường, cũng mang lại nhiều bài học. Ông Hoàng Trọng Sơn chia sẻ rằng Nhật Bản phân loại rác thành năm loại cơ bản: kim loại, nhựa, thủy tinh, giấy (báo và bìa các-tông), và thực phẩm. Cơ quan vệ sinh môi trường thu gom rác năm ngày mỗi tuần, mỗi ngày chuyên thu gom một loại rác nhất định. Đặc biệt, họ chỉ sử dụng một xe để thu gom tất cả các loại đã phân loại, sau đó đưa thẳng về trạm ép rồi giao cho nhà máy tái chế, tối ưu hóa quy trình và giảm chi phí trung gian.

Người Nhật cũng có cách xử lý vỏ hộp giấy rất hiệu quả: họ gỡ phẳng, lau khô và xếp thành từng chồng, sau đó mang đến các thùng thu gom tại siêu thị. Nhờ vậy, vỏ hộp giấy luôn khô, sạch, không bị phân hủy xơ sợi, đảm bảo chất lượng cao cho nguyên liệu tái chế và không gây ô nhiễm môi trường. Thậm chí, khách du lịch tại Nhật cũng được phát túi nilon để mang rác về khách sạn, nơi khách sạn chịu trách nhiệm phân loại – một mô hình kinh doanh có trách nhiệm trong chuỗi dịch vụ. Từ năm 2018, các thùng rác công cộng đã trở nên hiếm thấy tại Nhật Bản.

Những kinh nghiệm từ quốc tế và phân tích từ các chuyên gia cho thấy đã đến lúc Việt Nam cần một sự thay đổi đột phá trong tư duy và chính sách phân loại rác tại nguồn. Đây không chỉ là câu chuyện môi trường, mà còn là cơ hội để tối ưu hóa nguồn lực, nâng cao hiệu quả kinh tế và hướng tới một nền kinh tế tuần hoàn bền vững hơn trong tương lai.